پلتفرم‌های دیجیتال رویکردی نوین در مدیریت پسماند

درحالی‌که تولید پسماند غذایی در تمام مراحل زنجیره تأمین مواد غذایی در کشورهای توسعه‌یافته رخ می‌دهد، اما مراحل بعدی (به‌عنوان مثال: مصرف خانوارها) بیش‌ترین سهم را در تولید پسماند دارند.
به عنوان مثال Marthinsen و همکاران (2012) تخمین زدند که بخش مهمانداری و هتلداری در چهار کشور اسکاندیناوی (دانمارک، فنلاند، نروژ و سوئد) سالانه ۶۸۰,۰۰۰ تن پسماند غذایی تولید می‌کند. داده‌ها نشان می‌دهد که کشورهای توسعه‌یافته سرانه بالاتری از کشورهای در حال توسعه در مسائل مربوط به مواد غذایی دارند. گزارش مطالعه فائو بیان می‌کند که مقدار غذایی که هدر می‌رود به اندازه‌ای است که می‌تواند به ۸۰۰ میلیون فقیر در جهان برسد. به عنوان مثال: کشور اندونزی دومین تولیدکننده بزرگ پسماند غذایی در جهان است که سالانه 13 میلیون تن زیاله تولید می‌کند که با این حجم از هدر رفت غذا می‌توان به 28 میلیون نفر مواد غذایی رساند. بر اساس این گزارش ایران نیز از جمله کشورهایی است که هرساله درصد بالایی از مواد غذایی تولیدی در آن هدر می‌رود. طبق برآوردهای فائو هرروز به ‌ازای هر نفر 134 کیلوکالری غذا در ایران به هدر می‌رود. همچنین به گزارش همشهری گفته می‌شود 35 درصد محصولات کشاورزی تولیدی در ایران هدر می‌رود. بر این اساس از 100 میلیون تن محصول کشاورزی تولیدی در کشور 35 میلیون تن در سال دور ریخته می‌شود. این رقم معادل غذای 15 میلیون نفر است. در این زمینه می‌توان به 30 درصد ضایعات در نان، 25 تا 30 (و حتی 50) درصد ضایعات در میوه‌و سبزی‌ها، 10 درصد ضایعات در برنج، 25 درصد ضایعات در خرما و ... اشاره کرد. سهم ایران از کل غذایی که هرسال در جهان به هدر می‌رود 7/2درصد اعلام شده است.
ضرر مالی وارده به کشورهای مختلف از طریق هدر رفت غذا چقدر است؟
طبق گزارش فائو متوسط هزینه مستقیم هدر رفتن مواد غذایی در هر سال ۱ تریلیون دلار در سرتاسر جهان برآورد می‌شود. به عنوان مثال: اندونزی سالانه حدود ۱۳ میلیون تن پسماند تولید می‌کند که ضرر مالی وارده به این کشور از این طریق حدود ۲ میلیارد دلار برآورد شده است. مطالعات صنعتی نشان می‌دهد که ضایعات غذایی به وجود آورنده یک فرصت سود ۱۸ میلیارد دلاری برای خرده‌فروشان مواد غذایی است و خرده‌فروشان قادر به کسب به طور میانگین ۵ دلار در ازای هر 1 دلار سرمایه‌گذاری در کاهش ضایعات مواد غذایی هستند.
بررسی نمونه‌های موفق استفاده از پلتفرم دیجیتال در رابطه با مدیریت پسماند
پیشرفت فناوری امری اجتناب ناپذیر است که بشر همواره به الاجبار یا به اختیار با آن همراه می‌شود. این سؤالات که چشم‌انداز استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال در مدیریت محیط‌زیست چگونه است؟ و تقاضای آن در آینده چقدر خواهد بود؟ زمینه فعالیت‌های آن تا کجا پیش خواهد رفت سؤالاتی است که از طریق مطالعه مقالات و پژوهش‌های روز و بررسی روند مدیریتی دولت‌ها تا حدود زیادی قابل حدس است.

در ادامه به بررسی نمونه‌های از دستاورد و پژوهش کشورهای مختلف در زمینه استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال و اینترنت اشیاء در مدیریت پسماند و بازیافت آن خواهیم پرداخت، که به ترتیب شامل موارد زیر است
1- مدل‌های کسب‌وکار مبتنی بر پلتفرم:
در نمونه اول بررسی شده است که چگونه مدل‌های تجاری مبتنی بر پلتفرم می‌توانند به پایداری در محیط‌زیست کمک کنند چرا که پسماند غذایی چالشی برای رشد پایدار در شرکت‌هایی است که در بخش خدمات غذایی در کشورهای توسعه‌یافته فعالیت می‌کنند. یافته‌ها نشان داده که شبکه ارزشی (کاربر، تولیدکننده و پشتیبانی شبکه) و گزاره ارزش پایدار (ابعاد اقتصادی، محیطی و اجتماعی) به عنوان عناصر کلیدی برای پرداختن به پایداری در پلتفرم‌های مبتنی بر کسب‌وکار است. پلتفرم‌های دیجیتال (مانند برنامه‌های کاربردی آنلاین و سیستم‌های گزارش دهی داخلی) فرصت‌های زیادی را فراهم می‌کنند که شامل استفاده کارآمدتر از منابع طبیعی و روش‌های کاهش هزینه‌های مرتبط با پسماند می‌باشند. بااین‌حال، مطالعات تجربی بر روی پلتفرم‌های دیجیتال کمیاب هستند، زیرا مسئله‌ای جدید است و دستیابی به داده‌های مرتبط مشکل است.
در ادامه موردی کیفی و چندبعدی از دو پلتفرم دیجیتال در کشور فنلاند ارائه می‌شود که با تسهیل معاملات بین افراد و سازمان‌ها، مشکل دورریز غذایی را در خدمات غذایی رفع می‌کند. اولی اپلیکیشن Havikkimestari است که استاد ضایعات نامیده می‌شود. هدف اصلی این اپلیکیشن کاهش ضایعات مواد غذایی در هر سه مرحله از خدمات (آشپزخانه، سرویس‌دهی و بشقاب) و متمرکز بر تولید داده بر روی فرایند داخلی است.
اپلیکیشن استاد ضایعات به کاهش ضایعات مواد غذایی با بهبود فرآیندهای داخلی در خدمات غذایی کمک می‌کند. این برنامه مقدار پسماند غذایی در رستوران را محاسبه و تخمین می‌زند و اطلاعاتی در مورد علل آن فراهم می‌کند. کارکنان رستوران ضایعات مواد غذایی را ارزیابی می‌کنند و سپس از برنامه برای ثبت میزان و دلیل هدر رفتن آن‌ها استفاده می‌کنند؛ در نتیجه، اطلاعات در مورد پسماند غذایی در زمان واقعی برای همه کارکنان در دسترس است. این برنامه توسط ^[1]L & T در سال ۲۰۱۶ به عنوان یک آزمایش دیجیتال داخلی راه‌اندازی شد که یک شرکت بین‌المللی است که بر مدیریت محیط‌زیست و خدمات پشتیبانی از دارایی‌ها تمرکز دارد و در فنلاند، سوئد و روسیه فعالیت می‌کند و دارای ۸۵۰۰ کارمند است. به گفته L&T، از زمان معرفی استاد ضایعات، مراکز خدمات غذایی موفق به کاهش ضایعات غذایی خودبین 30 تا 50 درصد شده‌اند. مدل مالی این برنامه بر اساس درآمدهای مجاز به‌دست‌آمده از استفاده برنامه، آموزش کارکنان و مشتریان برای کاهش ضایعات غذایی آن‌ها است.
دومین اپلیکیشن باشگاه ResQ است که یک خروجی جایگزین برای غذای مازاد بر روی یک پلتفرم دیجیتال ارائه می‌دهد که مصرف‌کنندگان و رستوران‌ها را به هم متصل می‌کند. باشگاه ResQ, یک شرکت فنلاندی که در اواخر سال ۲۰۱۵ تأسیس شده است، خدمات دیجیتال را با هدف کاهش ضایعات مواد غذایی، به ویژه در رستوران‌های در حال خدمت فراهم می‌کند. با استفاده از این درخواست آنلاین، رستوران‌ها می‌توانند وعده‌های غذایی فروش نرفته خود را بعد از ناهار به مصرف‌کنندگان در تخفیف بفروشند. رستوران‌های شرکت‌کننده غذای تولید شده اضافه خود را در برنامه ثبت می‌کنند و سپس یک قیمت و یک جدول زمانی برای انتخاب وعده‌های غذایی تعیین می‌کنند. مشتریان می‌توانند نرم‌افزار را رایگان دانلود کنند. با استفاده از این برنامه، مصرف‌کنندگان می‌توانند با توجه به اولویت‌های خود یک وعده غذایی انتخاب کرده و پرداخت به رستوران را انجام دهند. مأموریت باشگاه ResQ ایجاد جوامعی عاری از پسماند مواد غذایی است و اولین گام برای از بین بردن مواد زائد از رستوران‌ها در اروپا تا سال ۲۰۳۰ است. این شرکت در حال حاضر در 60 شهر فنلاند فعالیت می‌کند. این شرکت از طریق دو ادغام برون مرزی (اپلیکیشن Meal Saver در آلمان و Rädda Maten در سوئد) به دنبال رشد است و در 15 شهر در سوئد و دو شهر در آلمان شروع به فعالیت کرد. در سال 2018، این برنامه تقریباً 700000 وعده غذایی را نجات داد که برابر با حدود 1750000 کیلوگرم انتشار دی اکسیدکربن است.
مدل مالی باشگاه ResQ براساس کمیسیون‌های هر وعده غذایی است که از طریق برنامه به فروش می‌رسد. عملیات تجاری نیز وابسته به منابع مالی خارجی در قالب سرمایه‌گذاران عمومی، مانند تجارت فنلاند و سرمایه‌گذاران فرشته خصوصی^[2] است.
درحالی‌که همه سهامداران در ایجاد و ثبت ارزش از پسماند‌های مواد غذایی در یک کسب‌وکار پایدار مبتنی بر پلتفرم مهم هستند، اما مهم‌ترین آن‌ها شبکه کاربر است.
در کسب‌وکار پایدار مبتنی بر پلتفرم، گزاره ارزش با جنبه‌های اقتصادی، محیطی و اجتماعی پایداری درهم‌تنیده شده‌اند. یافته‌ها نشان داده است که بعد اقتصادی بر کاهش هزینه‌ها، ایجاد درآمد از پسماند، افزایش دیده شدن برند شرکت‌ها و رستوران‌ها و یافتن مشتریان جدید تمرکز دارد. بعد محیطی شامل توجه به استفاده کارآمدتر از منابع طبیعی و درنتیجه کاهش گازهای مضر برای محیط‌زیست از پسماند است و بعد اجتماعی حول برابری و عدالت برای گروه‌های ذی‌نفع مختلف می‌چرخد و آگاهی در مورد مسئله پسماند غذا در جامعه را افزایش می‌دهد.
2- بازیابی پسماند غذایی
در مورد نمونه بعدی یک‌راه حل نوآورانه مبتنی بر پلتفرم است که برای حل مشکلات ضایعات غذایی در کشور اندونزی مورد بررسی قرار گرفته است به نام Re-Food است.
Re-Food یک پلتفرم دیجیتال با استفاده از طرح تقسیم غذا با ادغام فرصت‌ها و مشکلات ضایعات مواد غذایی است که شکل مدل کسب‌وکار و نمونه اولیه را تولید می‌کنند. اهدافRe-Food، اتصال مصرف‌کنندگان برای خرید غذای اضافی از شرکای Re-Food و به سبب آن کاهش پسماند غذایی و کمک به رسیدن غذای اضافی به مصرف گنندگان کم برخوردار و کاهش گرسنگی در این کشور است. نتایج به دست آمده در این پژوهش نشان می‌دهد که از آنجایکه هنوز افراد زیادی در اندونزی هستند که در خط فقر بسر می‌برند و نمی‌توانند روزانه غذای کافی بخورند و از طرفی دیگر اندونزی به دلیل سرانه مصرف مواد غذایی رتبه دوم را دارد. Re-Food برای کمک به پخش غذا در اندونزی با توزیع بهتر و ایجاد یک دسترسی غذای عادلانه‌تر به مردم فقیر و تغذیه ضعیف در کودکان، به وجود آمده است. یکی از سازمان‌های مردم نهاد که مسئله استفاده از مواد غذایی را با ارائه دسترسی به مواد غذایی در اندونزی ایجاد می‌کند Foodbanks است که در استان جاکارتا واقع شده است.
3-بستر اینترنت اشیاء برای تشویق بازیافت در یک شهر هوشمند
در مورد نمونه آخر که طور خلاصه به آن خواهیم پرداخت استفاده از پلتفرم اینترنت اشیا برای تشویق بازیافت در یک شهر هوشمند است. شهرها به منبعی پایان‌ناپذیر از داده‌های تولیدی تبدیل شده‌اند که پس از پردازش، به اطلاعات مفیدی برای تصمیم‌گیری و بهبود فرآیندهای انجام‌شده در آن تبدیل می‌شوند. در این مجموعه از فرآیندها، فرآیندهای بهینه‌سازی مسیرهای جمع‌آوری پسماند برجسته شده‌اند. این اطلاعات همچنین امکان ایجاد مکانیسم‌هایی را فراهم می‌کند تا شهروندان را برای بازیافت پسماند تشویق کنند. بنابراین، در این نوع پلتفرم، یک پلتفرم اینترنت اشیاء براساس مدلی از عوامل ارائه شده است که امکان جذب، تحلیل و تصمیم‌گیری برای تشویق فرآیند بازیافت پسماند در شهر را فراهم می‌کند و همچنین امکان ایجاد مسیرهای بهینه برای جمع‌آوری پسماند با توجه به وضعیت اشغال کانتینرها را فراهم می‌کند.

جمع بندی
استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال می‌توانند ما را در رسیدن به مدیریتی سریع و در دسترس برای همگان در رابطه با پسماند به‌خصوص دورریز مواد غذایی یاری کنند. در ایران یکی از علل ایجاد مشکلات محیط‌زیستی نبود آگاهی جمعی و استفاده نادرست از خدمات اکوسیستم‌هاست. ازاین‌رو با استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال می‌توان آموزش محیط‌زیست را در سطوح شهری و روستایی در بین جوامع محلی افزایش داد چرا که دسترسی به اینترنت در اکثر نقاط ایران فراهم است و استفاده از پلتفرم‌ها را بسیار راحت‌تر خواهد کرد و از طریق آن می‌توان در مناطق شهری بر روی آموزش تفکیک پسماند از مبدأ، کاهش تولید پسماند و از طرفی بازیافت و کمپوست پسماندها به مردم آگاهی بخشی کرد. در جوامع روستایی نیز با حضور افراد توانمند و متخصص برای اطلاع رسانی و آموزش در خصوص کار با پلتفرم‌ها دیجیتال در راستاهای حفظ و حراست از ارزش‌های محیط‌زیستی و مناطق چهارگانه تحت حفاظت که اغلب در نزدیکی روستاها قرار گرفته‌اند می‌توان از آسیب‌های وارده به این مناطق کاسته و کسب‌وکارهای پایدار برای روستائیان از این طریق ایجاد کرد. به عنوان نمونه می‌توان از طریق پلتفرم‌های دیجیتال، اکوتوریسم (گردشگری همراه با حفظ محیط‌زیست) را گسترش داده و باعث کسب درآمد برای جوامع محلی و ذی‌نفعان و از طرفی برقراری ارتباطی سالم با محیط‌زیست برای مردم شد.


نگارنده: زینب عرفانیان ظروفی، کارشناسی ارشد رشته مدیریت محیط‌زیست، دانشکده محیط‌زیست دانشگاه تهران
تهیه شده در گروه کشاورزی و منابع طبیعی دیجیتال پژوهشگاه فضای مجازی

منابع
1- Balabanova, A., Keschyan, N., Borisova, T., & Hachemizova, E. (2021). Using digital platforms for environmental management. In E3S Web of Conferences (Vol. 244, p. 07006). EDP Sciences.‏
2- Mattila, M., Mesiranta, N., & Heikkinen, A. (2020). Platform-based sustainable business models: reducing food waste in food services. International Journal of Entrepreneurship and Innovation Management, 24(4-5), 249-265.‏
3- Mullick, S., Raassens, N., Haans, H., & Nijssen, E. J. (2021). Reducing food waste through digital platforms: A quantification of cross-side network effects. Industrial Marketing Management, 93, 533-544.‏
4- Pramana, R. Y., Fadillah, A., & Daryanto, A. (2021, February). Re-Food: Digital Platform-based Innovation Solutions for National Food Waste Problems. In Journal of Physics: Conference Series (Vol. 1764, No. 1, p. 012039). IOP Publishing.‏
5- Popa, C. L., Carutasu, G., Cotet, C. E., Carutasu, N. L., & Dobrescu, T. (2017). Smart city platform development for an automated waste collection system. Sustainability, 9(11), 2064.‏
6- Senna, P. P., Almeida, A. H., Barros, A. C., Bessa, R. J., & Azevedo, A. L. (2020). Architecture Model for a Holistic and Interoperable Digital Energy Management Platform. Procedia Manufacturing, 51, 1117-1124.
7- Faryadi, S. (2005). A methodology for participatory local environmental planning. J. Environ. Stud., Tehran university press, 31(37), 14-29.
8- Amasuomo, E., & Baird, J. (2016). The concept of waste and waste management. J. Mgmt. & Sustainability, 6, 88.‏
9- Vergara, S. E., & Tchobanoglous, G. (2012). Municipal solid waste and the environment: a global perspective. Annual Review of Environment and Resources, 37, 277-309.‏
10- Beranek Jr, W. (1992). Solid waste management and economic development. Economic development review, 10(3), 49.‏
11- Bocken, N. M., Short, S. W., Rana, P., & Evans, S. (2014). A literature and practice review to develop sustainable business model archetypes. Journal of cleaner production, 65, 42-56.‏
12- Gawer, A. (2014). Bridging differing perspectives on technological platforms: Toward an integrative framework. Research policy, 43(7), 1239-1249.‏
13- حاجی زاده، م؛ خالقی، ا، (1395). سیاست کیفری ایران در قبال پسماندها، چاپ اول، ماهواره ، تهران.
14- گزارش سایت https://newspaper.hamshahrionline.ir