هدف پزشکی کلاسیک هنر درمان کردن بیمار بود که این هدف از طریق مهارت برقراری ارتباط با بیمار میسر می‌شد. همگام با پیشرفت‌های علم نظری و فناورانه شدن کاروزی مراقبت از سلامت، پارادایم جدیدی در پزشکی ظهور یافت که از آن تحت عنوان پزشکی مدرن یاد می‌کنیم. در این پارادایم جدید، رابطه مستقیم میان بیمار و پزشک دستخوش تغییراتی چشمگیر شد و اهمیت پیشین خود را از دست داد.
مقدمه
هدف پزشکی کلاسیک هنر درمان کردن بیمار بود که این هدف از طریق مهارت برقراری ارتباط با بیمار میسر می‌شد. همگام با پیشرفت‌های علم نظری و فناورانه شدن کاروزی مراقبت از سلامت، پارادایم جدیدی در پزشکی ظهور یافت که از آن تحت عنوان پزشکی مدرن یاد می‌کنیم. در این پارادایم جدید، رابطه مستقیم میان بیمار و پزشک دستخوش تغییراتی چشمگیر شد و اهمیت پیشین خود را از دست داد(Kwiatkowski, 2018). اگرچه این رابطه هنوز مهم شمرده میشود، اما دیگر در مرکز توجه نیست.
در نتیجه این تغییر، ممکن است در ابعاد فردی به نظر برسد که فرد مراقبت مطلوب را دریافت نکرده است و این تصور تا حدی درست است (Marcum, 2012). گمان ما اما بر این است که فناوری‌های پزشکی که چنین تغییراتی را سبب شده‌اند، می‌توانند به گونهای طراحی شوند که نزول کیفیت مراقبت را تا حدی اصلاح کنند و بخشهایی از وظیفه مراقبت را خود به عهده گیرند.
کمبود نیروی مراقبت‌گر، خستگی و فرسودگی نیروی مراقبت‌گر انسانی، جدایی مراقبت‌شونده از زیست‌جهان روزمره خود و عواملی از این دست موجب بروز مشکلاتی نظیر احساس بی‌هویتی، فردزدایی، تنهایی و ... در بیماران میشوند. فناوری‌هایی که در بستر بیمارستا‌ن‌ها و مراکز مراقبتی استفاده میشوند نیز اغلب منجر به انسان‌زدایی از کارورزی مراقبت و کاهش تعاملات انسانی در آن میشوند. در حالی که فناوری می‌تواند محیط زندگی را برای بیماران امن‌تر و با شرایط آنها سازگارتر کند. در نتیجه، نیازهای متعدد بیمار به دیگران کمتر و استقلال او بیشتر میشود و کیفیت زندگی او ارتقاء می‌یابد
فناوری‌های مراقبت‌گر در تصویری بزرگ‌تر
علی‌رغم اینکه فناوری‌های پزشکی در کاهش هزینه‌های مراقبت از سلامت تأثیرات قابل توجهی داشته‌اند، این نگرانی را برانگیخته‌اند که انسان‌ها در حال جایگزین شدن با فناوری هستند. اگر فهم ما از کارورزی پیچیده مراقبت فهمی محدود باشد که در آن صرف استفاده از یک فناوری بتواند کارورزی مراقبت را محقق کند یا یک پزشک به تنهایی مسئولیت مراقبت از بیمار را بر عهده بگیرد، بروز بحران مراقبت گریزناپذیر خواهد بود. چرا که تحقق کارورزی مراقبت، مستلزم شکل‌گیری شبکه‌ای از عاملهای انسانی و غیر انسانی است که در رابطه‌ای همکاریمحور در جهت تحقق کارورزی مراقبت می‌کوشند. با این تلقی از کارورزی مراقبت، چنین تصوری که فناوری به تنهایی می‌تواند نیاز بیمار به مراقبت را رفع کند یا کاملا جایگزین شبکه مراقبت‌گران انسانی شود، انتظاری نامعقول از فناوری را به همراه می‌آورد و کارورزی مراقبت را با چالش‌هایی جدی روبرو میکند.
در طراحی فناوری‌های مراقبتی باید در نظر داشت که فناوری به تنهایی نمی‌تواند راهگشای ما برای حل بحران مراقبت باشد. کارورزی مراقبت از سلامت شبکه‌ای پیچیده و وسیع متشکل از عاملهای متعدد و متنوع انسانی و غیر انسانی است. بنابراین، برای نظریهپردازی در باب دلایل بحران‌آفرینی فناوری در پزشکی و اندیشیدن به راه‌های برون‌رفت از بحران مراقبت به کمک فناوری ناگزیریم از آنکه تصویری وسیع‌تر و چشم‌اندازی جامع‌تر و دوراندیشانه‌تر را از کارورزی مراقبت به مثابه یک کل ترسیم کنیم و جایگاه فناوری در آن و نسبت فناوری با سایر عاملهای درگیر در این کارورزی را فهم و ارزیابی کنیم.
در ادامه به برخی از ملاحظات کل‌گرایانه‌تری اشاره می‌کنیم که در نظر گرفتن آنها، لازمه توفیق در طراحی و استفاده از فناوری‌های مراقبتی است:
1_1_1 تعریف ما از انسان و نیازهای مراقبتی او
تعریفی که از انسان بودن و ویژگی‌ها و نیازهای یک انسان در جوامع و فرهنگ‌های مختلف جا افتاده است، تصویر ما از کارورزی مراقبت از یک انسان و کمک به رفع نیازهای او را تحت شعاع قرار میدهد (Barnard & Sandelowski, 2001, p. 368). برای مثال، فهم فیزیکالیستی یا دوئالیستی از انسان، هر یک جهت‌‌گیری‌‌های به‌‌خصوصی را در مراقبت رقم می زنند. تصور ما از رابطه میان بدن و روح دلالت‌های مهمی برای میزان توجه به هر یک از این وجوه به همراه خواهند داشت. غایتی که از خلقت انسان میتوان متصور شد، مفهوم حیات و مرگ، چیستی و چگونگی زندگی خوب و معنادار و شمار بسیاری از مفاهیم هستی‌شناسانه از این دست می‌توانند تحولاتی قابل ملاحظه را در کیفیت مراقبت ما از موجودی به نام انسان سبب شوند.
1_1_2 شناسایی عاملهای انسانی و فناورانه در شبکه مراقبت
مراقبت یک کارورزی است که با همکاری عاملهای انسانی و غیرانسانی با یکدیگر محقق میشود. به تناسب شرایط و نیازهای فرد، این عامل‌‌ها در کنار هم قرار میگیرند و سهم خود را در مراقبت انجام میدهد.
انسان‌‌های متخصص و حرفه‌‌ای، انسان‌‌های غیر متخصص نظیر دوستان و خانواده، عاملهای غیر انسانی نظیر تکنولوژی‌‌های مراقبتی، اصول و قواعدی که برای مراقبت تنظیم میشوند و عاملهای دیگری که در پرکتیس مراقبت همکاری میکنند، هر یک نیازمند مهارتها و ویژگیهایی هستند تا بتوانند وظایف خود را در پرکتیس همکاریمحور مراقبت بر عهده بگیرند. وظایف مراقبتی باید به گونهای تقسیم شود که مخاطرات و منافع حاصل‌‌شده در پرکتیس مراقبت میان این عامل‌‌ها به نحوی عادلانه توزیع شود.
برخی از عاملهای شبکه مراقبت سلامت به نحوی مستقیم با بیمار در ارتباط هستند و بدون واسطه از او مراقبت میکنند. امّا این شبکه عاملهای دیگری را نیز شامل میشود که به نحوی غیر مستقیم‌‌تر در پرکتیس مراقبت نقش‌‌آفرینی میکنند و نمی‌‌توان وظایف و مسئولیتها آنها را در ارزیابی پرکتیس مراقبت نادیده گرفت:
- طراحان و مهندسانی که تکنولوژی‌‌های مراقبتی را می‌‌سازند،
- سیاست‌‌گذارانی که در نظام مراقبت سلامت و همچنین، در توسعه نظام تکنیکی تصمیم‌‌سازند و قانون‌‌گذاری میکنند،
- شرکت‌‌ها و سرمایه‌‌گذارانی که از تولید تکنولوژی‌‌های پزشکی حمایت میکنند،
- فیلسوفان و اخلاق‌‌دانانی که در باب مبناهای نظری و اخلاقی پرکتیس مراقبت تأمل و نظریهپردازی میکنند و ...،
شناختی دقیق و جامع از عاملهای پرکتیس مراقبت از این جهت حائز اهمیت است که در توزیع عادلانه و آگاهانه مسئولیتهای مختلف مراقبتی به ما کمک میکند. در صورتی که خطاها و آسیبهایی در پرکتیس مراقبت رخ دهد، باید بتوان عاملهای مسئول را شناسایی و بازخواست کرد. با تکیه بر این تجربیات همچنین میتوان توزیع مسئولیتها را به گونهای تعدیل و اصلاح کرد که در آینده، تا حد ممکن از بروز این مخاطرات پیشگیری شود.
1_1_3 توزیع مسئولیت مراقبت میان مراقبت‌گران
شناختی دقیق و جامع از شرکت‌کنندگان در کارورزی مراقبت از این جهت حائز اهمیت است که در توزیع عادلانه و آگاهانه مسئولیتهای مختلف مراقبتی به ما کمک میکند. در صورتی که خطاها و آسیبهایی در کارورزی مراقبت رخ دهد، باید بتوان عاملهای مسئول را شناسایی و بازخواست کرد. با تکیه بر این تجربیات همچنین میتوان توزیع مسئولیتها را به گونهای تعدیل و اصلاح کرد که در آینده، تا حد ممکن از بروز این مخاطرات پیشگیری شود. به علاوه، میتوان به راه‌حل‌های نوآورانه و بدیعی اندیشید یا تغییراتی را در نحوه توزیع مسئولیتهای مراقبتی میان عاملان درگیر در کارورزی ایجاد کرد تا احتمال وقوع تنگناها و چالش‌های گذشته کمتر شود و از بروز آسیب‌های احتمالی در کارورزی مراقبت پیشگیری شود.
1_1_4 توجه به زیست‌بوم‌های مراقبت
فضاهایی که برای کارورزی مراقبت در نظر گرفته میشوند، تعیین میکنند که این کارورزی به چه صورت‌هایی می‌تواند تحقق بپذیرد؛ خانه، بیمارستان، مراکز مراقبت از راه دور، فضای شهر و .... مؤلفه‌هایی که باید برای مراقبتی شدن زیست‌بوم بیمار در نظر گرفته شوند ار میتوان در این هفت دسته جای داد: 1. فعالیت‌های زندگی روزمره 2. فعالیت‌های که مستلزم استفاده از ابزارهاست؛ نظیر تماس تلفنی و آماده کردن غذا 3. برقراری ارتباطات 4. حمل و نقل 5. طراحی داخلی محل زندگی بیمار 6. طراحی شهری 7. طراحی محیط کار (Haber, 1986, p. 494).
به تناسب هر کدام از این فعالیت‌ها و فضاها و با در نظر گرفتن شرایط بیمار و نیازها و اقتضائات ویژه او، مقدمات و ساختارهایی باید برای مراقبت از او فراهم شوند و ملاحظاتی نیز باید مطمح نظر قرار بگیرند. بدین ترتیب، میتوان زیست‌بومی را طراحی کرد که مانند حفاظی مراقبتی بیمار را محاط کرده است و عملی شدن کارورزی مراقبت را ممکن میکند. فناوری نیز یکی از مهمترین اجزاء در ساختن زیست‌بوم مراقبتی است و فناوری‌هایی که در این فضاسازی سهم دارند، در زمره فناوری‌های مراقبتی قرار میگیرند.
1_1_5 چیستی کارورزی مراقبت
تعریفی که برای کارورزی مراقبت بسط می‌دهیم و تصوری که از ویژگی‌های یک کارورزی مراقبت پیدا می‌کنیم، بایدها و نبایدهایی را برای چگونگی طراحی فناوری‌های مراقبتی تعیین میکند. به همین دلیل، یکی از ضروری‌ترین گام‌های مقدماتی برای ساختن فناوری‌های مراقبتی آن است که به نحوی دقیق، عمیق و موسّع، درباره عبارات «مراقبت»، «کارورزی»، «کارورزی مراقبت» و واژه‌های همبسته با آنها تأمل و مفهوم‌پردازی کنیم. مفهوم‌پردازی و نظریهپردازی درباره مراقبت و کارورزی مراقبت پزشکی به مثابه راهنمایی عمل میکند که به ذی‌نفعان مختلفی که در تولید فناوری‌های مراقبتی مشارکت دارند، جهت میدهد؛ ذی‌نفعانی از جمله سیاست‌گذاران، حامیان مالی، مهندسان و طراحان، کاربران و .... بنا نهادن بنیان نظری قابل اتکا برای کارورزی مراقبت، همچون نورافکنی عمل میکند که به ما می‌گوید:
- چه طیفی از وظایف مراقبتی را میتوان تعریف کرد
- هر یک از این وظایف به چه افراد یا فناوری‌ها یا نهادهایی قابل تحویل است
- برای انجام این وظایف چه مهارتها، آموزش‌ها، توانایی‌ها و ویژگیهایی مورد نیاز است
- هر جزئی از کارورزی مراقبت را میتوان در چه فضاها و سیاق‌هایی عملی کرد
- چه بسترهای نوآورانه‌ای را میتوان طراحی کرد که بخشی از وظایف مراقبتی در آنها کارورزی شود
- چگونه میتوان انگیزه‌ها و رفتارهای مراقبتی را در افراد تشویق و ترویج کرد و به آنها تلنگر[1] زد تا ویژگی‌های مراقبتی خود را بروز دهند
- چگونه میتوان فناوری‌هایی را طراحی کرد که افراد را به سمت بروز رفتارهای مراقبتی سوق دهند و به آنها تلنگر بزنند. فناوری‌هایی که بر مبنای ایده تلنگر طراحی میشوند، فناوری‌های اقناعی[2] نام گرفته‌اند. فناوری‌های اقناعی، کاربران خود را به سمت رفتارهای مطلوبی هدایت میکنند. برخی از آنها به نحوی طراحی شده‌اند که به کاربر کمک میکنند تا رفتارهای اخلاقی از خود بروز دهد و به اهداف اخلاقی دست یابد. یکی از شیو‌ه‌های ترویج ارزش‌های مراقبتی در میان افراد، طراحی فناوری‌های اقناعی است که ارزش‌های مراقبتی در آنها جای‌دهی شده است.
اینها چند نمونه از پرسش‌های انضمامی‌ای است که میتوان با تکیه بر بنیان نظری تفصیل‌یافته پیرامون مفهوم مراقبت، پاسخ‌هایی را برای آنها یافت.
1_1_6 چرخه زندگی فناوری‌های مراقبتی
فناوری‌های مراقبتی چرخه زندگی ویژه خود را دارند و اندیشه‌ورزی در باب این فناوری‌ها مستلزم در نظر گرفتن همه مراحل این چرخه زندگی است؛ از شکل گرفتن یک ایده در پاسخ به یک نیاز تا کاربرد فناوری توسط کاربر. برای آنکه کاربرد یک فناوری در جامعه هدف خود رایج شود، نظام‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و نهادی متعددی باید وارد چرخه زندگی آن شوند و به تحقق اهدافی که در پس‌زمینه ساخت این فناوری نقش داشته‌اند، کمک کنند. فناوری در بستر این نهادها و نظام‌هاست که معرفی و به کار گرفته میشود و می‌تواند منجر به نهادینه شدن کارورزی‌های مراقبت در جامعه و به طور خاص، در حوزه پزشکی شود. جهت‌گیری نظام‌های پیش‌گفته نقشی ضروری در جسمیت یافتن کارورزی‌های مراقبتی و طراحی سیستم‌های اجتماعی-تکنیکی مناسب برای تحقق مراقبت دارد.
موارد پیش‌گفته، برخی از ملاحظاتی هستند که پیچیدگی‌های طراحی فناوری‌های مراقبتی را آشکار میکنند و برای کاهش مخاطرات حاصل از کاربرد این فناوری‌ها، باید مورد توجه طراحان، مهندسان و سیاست‌گذاران فناوری‌های پزشکی قرار بگیرند.
سعیده بابایی (دکتری فلسفه علم و فناوری پژوهشگاه علوم انسانی)
تهیه‌شده در گروه مطالعات اخلاقی پژوهشگاه فضای مجازی
مراجع:
- Barnard, A., & Sandelowski, M. (2001). Technology and humane nursing care: (ir)reconcilable or invented difference? Journal of Advanced Nursing, 34(3), 367–375.
- Haber, P. (1986). High Technology in Geriatric Care 2. Clinics in Geriatric Medicine, 491-500.
- Kwiatkowski, W. (2018). Medicine and technology. Remarks on the notion of responsibility in the technology-assisted health care. Medical Health Care and Philosophy, 21 (2): 197-205.
- Marcum, J. (2012). The Virtuous Physician. Springer.
[1] Nudge: ریچارد تیلر
Richard Thaler و کس سانستاین
Cass Sunstein، در سال 2009 مفهومی را تحت عنوان «تلنگر» معرفی میکنند تا توضیح دهند که چگونه تغییرات ظریفی در مهندسیِ انتخاب در افراد، می‌تواند رفتارهای آنها را به شیوه‌هایی پیش‌بینی‌پذیر تغییر دهد. در روش تلنگر، رفتارهای خاصی را در کاربران ترغیب و تشویق می‌کنیم.
نظر کاربران
