گفتگویی کوتاه با دکتر مهدی شقاقی پیرامون اخلاق در فضای مجازی

دکتر مهدی شقاقی دارای مدرک دکتری علم اطلاعات و دانش‌شناسی با گرایش مدیریت اطلاعات از دانشگاه تهران است. ایشان استادیار گروه علم اطلاعات و دانش‎شناسی دانشکده روان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی و عضو هیئت علمی این دانشگاه می‌باشد. همچنین، وی قبلاً رئیس گروه انتشارات و ارتباطات علمی نهاد کتابخانه‎های عمومی کشور و نیز مدیر داخلی فصلنامه تحقیقات اطلاع‎رسانی و کتابخانه‎های عمومی و از اعضای هیئت مؤسس انجمن علمی ارتقاء کتابخانه‎های عمومی ایران بوده است. همچنین وی عضو انجمن علمی کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران و نیز کمیته بررسی کتب درسی رشته علم اطلاعات می‌باشد. دکتر شقاقی در زمینه اطلاعات و اخلاق اطلاعات فعالیت‌های قابل توجهی در حوزه تألیف و ترجمه داشته است. گروه مطالعات اخلاقی فضای مجازی پژوهشگاه در راستای گفتگو با نخبگان این حوزه این بار به گفتگو با ایشان نشسته است که خلاصه‌ای از آن در ادامه از نظر می‌گذرد:

در این گفتگو دکتر شقاقی در مورد تولید کدهای اخلاقی فضای مجازی اظهار داشت:

«یکی از مکاتب مهم اخلاقی در غرب اخلاق فضیلت است که این مکتب از نقطه اشتراکات بین اخلاق در اسلام و دنیای غرب است. در زمان حاضر نیز اخلاق فضیلت در غرب رونق دوباره‌ای یافته و فلاسفه زیادی این مکتب اخلاقی را مطرح کرده‌اند. یکی از آن‌ها خانم زاگزبسکی است که یک فیلسوف آمریکایی و استاد دانشگاه اوکلاهما است و پس از مک‌اینتایر تلاش‌های جدی در این زمینه کرده است. بحث اخلاق فضیلت اکنون به اخلاق اطلاعات و اخلاق فناوری نیز سرایت کرده است و افرادی چون فربیک و والر از سردمداران آن هستند.»

از نظر عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی مخالفین سبک اخلاق فضیلت، نام‌گرایانه نگاه می‌کنند؛ یعنی با نام افعال کار دارند. به عنوان مثال می‌گویند دزدی کردن در معنای برداشتن چیزی از جایی به خودی خود و بالذات کار بدی نیست. در یک جا بد است و در یک جا خوب. ماحصل چنین نگاهی آن است که اخلاق نسبی می‌شود.

مطلق‌گرایان در مقابل نام‌گرایان قید را داخل نام می‌برند. به عنوان مثال در مورد دزدی می‌گویند برداشتن چیزی از جایی «به طور غاصبانه» بد است. اما فضیلت‎گرایان به تحصیل ملکات نفسانی در خود فرد تمرکز دارند. مثلاً دقت، انصاف در داوری، همه‌جانبه‌‏نگری، ریزبینی، شجاعت فکری، فروتنی فکری، سرعت انتقال، گشودگی ذهنی، نظم فکری و امثال آن که از فضائل ذهن هستند. ما باید دنباله روند گرایش به اخلاق فضیلت در غرب را به‌طور جدی دنبال کنیم.
شقاقی درباره کدهای اخلاقی غربی فضای مجازی بیان داشت: این کدها عمدتاً مبنای خاصی جز وجدان بشری ندارند و البته این خود یک سبک اخلاقی است به نام اخلاق بین فرهنگی که در واقع همان وجدان عمومی موجود در انسان در فرهنگ‎های مختلف است و به همین دلیل جمع‌آوری و بررسی این کدها نیز در اخلاق فضای مجازی می‌تواند مفید باشد.

وی افزود:

«در غرب اندیشمندان زیادی در حوزه فضای مجازی و اخلاق و فلسفه آن با توجه به مبانی فلسفی موجود در غرب کار کرده‌اند و برخی چون فلوریدی خود صاحب مبنا هستند. آراء اندیشمندان اثرگذار و پابرجاست. لذا باید آن‌ها را بررسی کرد. یکی از کارهایی که در غرب انجام شده آن است که در آن‌جا مکاتب حتی باطل فلسفی و اخلاقی برای خود نظام سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، ... دارند و بعضاً مکتب خود را در کف جامعه پیاده کرده‌اند که این مسئله پیاده‎سازی و لحاظ کردن جنبه‎های عملی متأسفانه در اخلاق و فلسفه اسلامی چندان تحقق نیافته است. یکی از رازهای موفقیت آن‌ها این است که چالش‌های عملیاتی کردن اصول خود را در نظر گرفته‌اند و به عینه دیده‎اند و به همین دلیل در برخی موارد، فقط از راه دور و تجربه نکرده و نزیسته حرف نمی‎زنند. در واقع بر روی تنگناها کار کرده‌اند. ما تنها اصل می‌دهیم. در حالی که اصل نیاز به تفسیر دارد. لذا باید تگناها را نیز مورد بررسی قرار دهیم. اصل و قاعده دادن مهم است؛ اما باید عملی نیز بشود. ایشان در این زمینه به مقاله خود با موضوع «خودآیینی از منظر فیلسوفان بزرگ اخلاق» اشاره کرد و گفت که در آن مقاله، موقعیت‎ها و تنگناهای اخلاقی محیط کار در 9 مقوله مهم و طی 22 تعارض عملی، عرضه شده است که قابل تعمیم به همه سازمان‎هاست.»

استادیار دانشگاه شهید بهشتی نظر به این که پژوهشگاه فضای مجازی یک پژوهشگاه حاکمیتی است گفت:

«استفاده از پژوهش‌ها در سیاست‌گذاری باید به‌صورت علمی دنبال شود. گزارش‌های پژوهشی باید فاز ترجمه از زبان پژوهشی به زبان سیاست‌گذاری را بگذرانند که به آن «ترجمه دانش» می‌گویند. پژوهشگاه فضای مجازی بهتر است از این روش برای تدوین و ارائه خروجی‌های سیاستی استفاده کند.»