دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی، طی گفت‌وگویی اختصاصی با دکتر سحر خمیس، پژوهشگر بین‌المللیِ مطالعات اسلامی فضای مجازی، به طرح پرسش‌هایی در حوزه اسلام و فضای مجازی پرداخته است.
دکتر «سحر خمیس»
[1] استاد دانشگاه مریلند امریکا، یکی از پژوهشگران شاخص بین‌المللی درزمینه اسلام و فضای مجازی به‌شمار می‌آید. او که اصالتاً مصری است، آثار پژوهشی خود، یعنی بیش از نود مقاله علمی را به زبان انگلیسی نگاشته است. شاخص استنادی وی 1750 است و این نشان از آن دارد که خمیس، استادی شناخته‌شده در بین پژوهشگران دانشگاهی است و به آرا و دیدگاه‌های او استنادات فراوانی شده است. سحر خمیس مدرک کارشناسی ارشد خود را در سال 1989 از دانشگاه امریکایی قاهره در رشته ارتباطات جمعی دریافت و در سال 2000 موفق به دریافت مدرک دکترای خود از دانشگاه منچستر انگلستان شد. او از سال 2014 تا کنون، دانشیار گروه ارتباطات دانشگاه مریلند امریکاست و از 2004 تا 2007 در دانشگاه دوحه قطر تدریس کرده است. خمیس حضور مؤثری نیز در رسانه‌های مختلف سمعی ـ بصری دارد و بارها با شبکه‌های مختلف بین‌المللی مصاحبه کرده است.
دکتر سحر خمیس بیش از 25 مقاله در حوزه «مسلمانان و فضای مجازی» نگاشته است؛ عناوین برخی از این مقالات را مرور می‌کنیم:
• «حوزه عمومی آنلاین در خلیج فارس: مسابقه، خلاقیت و تغییر»
• «جهاد الکترونیکی "مسلمانان" آمریکایی: اسلام‌هراسی در دوران ترامپ»
• «اینترنت و پویایی ارتباطات جدید در میان مسلمانان دیاسپوریک: فرصت‌ها، چالش‌ها و پارادوکس‌ها»
• «بررسی فعالیت‌های سایبری و تحول سیاسی مداوم: کشورهای مصر، بحرین و تونس»
• «نقش فیسبوک در انتخابات مصر: چارچوب‌بندی برای انتخابات ریاست‌جمهوری سال 2012»
محمود رفیعان، کارشناس ارشد مطالعات اسلامی و پژوهشگر دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی، طی گفت‌وگویی اختصاصی با دکتر سحر خمیس، به طرح پرسش‌هایی در حوزه آینده حکمرانی فضای مجازی، چالش‌های فضای مجازی در جوامع مسلمانان و خانواده پرداخته است. مطالعات اسلامی فضای مجازی در بین پژوهشگران اسلامی با رویکرد و روش‌های اسلامی است، اما در جوامع غربی مبتنی بر بنیان‌های نظری متفاوت و رویکرد تاریخی است. ازاین‌رو، شناخت پژوهشگران بین‌المللی که بیشترین آثار را در حوزه مطالعات اسلامی فضای مجازی نگاشته‌اند، کمک شایانی به تضاربِ‌آرا خواهد کرد. براین‌اساس، دیدگاه‌های مطرح‌شده در این مصاحبه، لزوماً موردتأیید مصاحبه‌کننده و دفتر مطالعات اسلامی فضای مجازی نیست.
لطفاً ابتدا خودتان را برای خوانندگان معرفی بفرمایید.
از فرصتی که برای انجام این مصاحبه گذاشتید، متشکرم. من سحر خمیس هستم که در دانشگاه مریلند در کالج پارک امریکا، دانشکده ارتباطات و گروه مطالعات زنان، با رتبه دانشیاری تدریس می‌کنم. بسیاری از تحقیقات من درزمینه رسانه‌های جهان عرب و جهان اسلام با تمرکز بر فضای سایبری و ارتباطات بین مسلمانان، و نیز مسلمانان و غیرمسلمانان در فضای مجازی است.
نخستین کتاب من با عنوان
اسلام دات کام منتشر شد. در این کتاب، من و همکارم سعی کردیم روابط مسلمانان را با یکدیگر و با غیرمسلمانان در فضای مجازی تحلیل و درباره تغییرات بسیارزیاد آن در سال‌های اخیر صحبت کنیم.
آینده فضای مجازی را چگونه تصویر می‌کنید؟ عمده‌ترین آسیب‌های احتمالی توسعه و روزآمدی فضای مجازی چیست؟
برخی از افراد، فضای مجازی و اینترنت را به شمشیری دولبه توصیف می‌کنند. وقتی از تجسم آینده فضای مجازی صحبت می‌کنیم، قطعاً باید بدانیم روزبه‌روز وابستگی ما به رسانه‌های اجتماعی و فناوری‌های جدید بیشتر خواهد شد که این مسئله، مزایا و معایبی دارد. اطلاعات زیادی از راه فضای مجازی به‌دست می‌آوریم و خیلی سریع و راحت می‌توانیم آن را بین مردم سراسر جهان به‌اشتراک بگذاریم. این قطعاً یکی از مزایای فضای مجازی است؛ هرچند لزوماً تمام این اطلاعات صحیح نیست و این یکی از مشکلات فضای مجازی است که برخی اطلاعات، صحیح و معتبر نخواهد بود. این همان شمشیر دو لبه‌ای است که از آن سخن گفته شد.
مشکل دیگر در این عرصه، اقتدارگرایی برخی از رژیم‌هاست که می‌کوشند فضای مجازی را به نفع خود کنترل کنند. درواقع دولت‌ها و مخالفان در فضای مجازی همانند مسابقه طناب‌کشی عمل می‌کنند؛ از یک طرف فشار و از طرف دیگر کشش است. برخی دولت‌ها برای اینکه تصویر خوبی از خود در نگاه دیگران به‌نمایش بگذراند، فضای مجازی را به نفع خود کنترل می‌کنند، آزادی بیان و مطبوعات را در فضای مجازی محدود می‌سازند، و متأسفانه برخی سایت‌ها را مسدود و مخالفان خود را در فضای مجازی تعقیب می‌کنند. براین‌اساس، این زمان را «عصر اقتدارگرایی دیجیتالی» می‌نامیم. دولت‌ها در این عصر در فضای مجازی مستبدتر می‌شوند. این مسئله به‌ویژه پس از همه‌گیری کرونا بیشتر نیز شده است؛ زیرا دولت‌ها گروه‌های مختلفی به‌منظور رصد جریان اطلاعات و کنترل رسانه‌ها و اینترنت تشکیل داده‌اند و به بهانه حفاظت از شهروندان، اپلیکیشن‌های متعددی ساخته‌اند و مکان آنان و ارتباطشان را با یکدیگر ردیابی می‌کنند. واقعیت این است که این نوع حفاظت از شهروندان، باعث محدودیت‌های بسیاری می‌شود؛ زیرا به حریم خصوصی افراد تجاوز و حریم شخصی مخالفان تهدید می‌شود و در یک کلام، آزادی بیان و آزادی در فضای مجازی محدود می‌گردد. این کش‌وقوس‌ها در فضای مجازی، نه فقط در خاورمیانه، بلکه در تمام جهان وجود دارد و آینده فضای مجازی را تحت‌تأثیر قرار خواهد داد؛ هرچند شکل و درجات آن متفاوت خواهد بود.
تأثیر این تحولات بر ابعاد حکمرانی و اداره جامعه چیست؟
امروزه با پدیده «شهروند روزنامه‌نگار» مواجهیم. بسیاری از مردم، دیگر مصرف‌کننده صرف نیستند و به تولید اخبار و اطلاعات مشغول‌اند. البته این پدیده مزایا و معایبی دارد. مردم می‌توانند با انتشار مطالبی در توئیتر، فیسبوک و وبلاگ‌ها، اقتدار دولت‌ها را به‌چالش بکشند و نقض حقوق بشر را در نقاط مختلف جهان افشا کنند. در کشوری همچون سوریه، یک بحران بزرگ انسانی وجود دارد. برخی از شهروندخبرنگارها در آنجا فیلم‌ها را به خارج از سوریه قاچاق می‌کنند. بدون فعالیت آنان، ما هیچ تصویر روشنی از داخل سوریه نخواهیم داشت؛ زیرا این کشور به هیچ خبرنگار خارجی یا بین‌المللی اجازه ورود نمی‌دهد. شما این مسئله را در برخی کشورهای دیگر نیز می‌توانید ببینید.
البته چنان‌که گفتم، این شمشیری دولبه و دارای جنبه‌های گوناگون مثبت و منفی است؛ چراکه در این پدیده شهروند خبرنگار، همیشه اطلاعات صحیح و معتبر به شما نمی‌رسد و نمی‌توانید همواره به صحت آن اعتماد کنید؛ زیرا این افراد خبرنگار حرفه‌ای نیستند و این یکی از مشکلات اشتراک‌گذاری اخبار در فضای مجازی است.
ما درباره اقتدارگرایی دیجیتالی صحبت کردیم و اینکه چگونه رژیم‌ها سعی می‌کنند فضای مجازی را کنترل و آزادی‌ها را در رسانه‌های اجتماعی محدود کنند. این نوع پدیده ادامه خواهد یافت و به آینده منتقل می‌شود. این کش‌وقوس‌ها و به‌اصطلاح زورآزمایی میان دولت‌ها و مخالفان ادامه خواهد داشت. مخالفان نیز تمام تلاش خود را خواهند کرد که صدایشان را بلندتر کنند و به دیگران برسانند و حاشیه آزادی را گسترش دهند. در بسیاری از موارد هزینه بالایی نیز باید پرداخت شود. برخی از فعالان رسانه‌های مجازی به زندان می‌افتند یا حتی جان خود را از دست می‌دهند. در برخی موارد نیز ممکن است مجبور به ترک وطن شوند تا از کشوری دیگر به فعالیت مجازی خود ادامه دهند. این مشکلات در خاورمیانه بسیار ناخوشایند است و به احتمال زیاد در آینده نیز ادامه خواهد یافت؛ البته شکل و فرم این پدیده‌ها در کشورهای مختلف، متفاوت است.
نظر شما درخصوص قوانین بین‌المللی فضای مجازی چیست؟ چگونه می‌توان با اقدامات خودسرانه امریکا در حذف بعضی از سایت‌ها، نظیر پرس تی وی یا پلتفرم‌ها و تحریم بسیاری از شرکت‌ها نظیر هووآی چین و... در مجامع جهانی دادخواهی کرد؟
تا کنون قوانین بسیار کمی درباره اینترنت و فضای مجازی وضع شده و این هیولای بزرگ بدون کنترل باقی مانده است. بسیار مشکل است که بگوییم قوانین و مقررات مؤثر و واضحی وجود دارد. همچنین بر هیچ‌کس پوشیده نیست که بسیاری از دولت‌ها و رژیم‌ها در سراسر جهان ممکن است از مقررات سوءاستفاده کنند. برخی دولت‌ها از وضع پدیده‌های نظارتی سوءاستفاده می‌کنند تا مخالفان خود را سرکوب کنند، وب‌سایت آن‌ها را مسدود یا هک کنند ویا حتی برخی فعالان فضای مجازی را سرکوب یا بازداشت کنند. ازاین‌رو، برخی مردم بسیار مشکوک و از وضع قوانین نظارتی بیمناک‌اند؛ زیرا معتقدند وضع قوانین می‌تواند این وضعیت را بدتر کند و درنهایت به کنترل شدیدتر رژیم‌های اقتدارگر و محدودیت بیشتر آزادی‌های آفلاین و آنلاین بینجامد. لذا این مسئله بسیار پیچیده است و تا این لحظه هیچ قانون و دستورالعمل مشخصی وجود ندارد.
متأسفانه برخی از مردم اطلاعات غلطی را در فضای مجازی منتشر می‌کنند. برای مثال، چون به واکسیناسیون و ضرورت آن اعتقاد ندارند، اطلاعات غلطی راجع‌به آن منتشر می‌کنند یا به‌دروغ می‌گویند آرای آن‌ها در انتخابات امریکا دزدیده شده است و آن را در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنند. متأسفانه همیشه کسی وجود دارد که این دروغ‌ها را باور کند. لذا وضع قوانینی در این جهت ضروری است تا مخاطرات فضای مجازی را کاهش دهد.
امروز ما اطلاعات شخصی زیادی از خود در فضای مجازی قرار می‌دهیم؛ از شماره حساب بانکی و کارت اعتباری گرفته تا هویت و مسایل حریم خصوصی. برخی افراد می‌توانند این اطلاعات را به سرقت ببرند و صدمات زیادی به افراد بزنند. حتی گاه این افراد در سطح ملی می‌توانند امنیت را به خطر بیندازند. این‌ها چالش‌های مهم فضای مجازی است و تصویر مبهم و بلاتکلیفی وجود دارد و به‌همین‌دلیل، وضع قوانین ضروری است.
با توجه به وابستگی عمیق حاکمیت‌ها به فضای مجازی در آینده، آیا جهان رو به یک‌پارچگی و تک‌مدیریتی شدن می‌رود؟ چه راهکارهایی برای حاکمیت کشورهای مستقل برای حفظ موجودیت خود در عصر فضای مجازی ارائه می‌دهید؟
با توجه به اینکه هر روز فعالیت‌های مردم بیشتر وابسته به فضای مجازی می‌شود، به‌یقین در آینده استقلال کشورها بیشتر تحت‌تاثیر این پدیده قرار خواهد گرفت. همچنین هنگامی‌که ما درباره روابط بین کشورها صحبت می‌کنیم، پدیده‌ای نوظهور به نام «جنگ‌های سایبری» دیده می‌شود که دربرابر درگیری‌های نظامی در گذشته است. در این جنگ سایبری، هرکس دارای سرمایه فنّاورانه بیشتری باشد، توانایی‌ها و قابلیت‌های فنّاوری بیشتری خواهد داشت. مقصود فقط توانایی‌های سخت‌افزاری، همچون رایانه یا داشتن آی‌پد نیست، بلکه منظور من، زیرساخت‌هایی مانند داشتن اینترنت پرسرعت 24-7 و همچنین سرمایه انسانی است. سرمایه انسانی باید مهارت و سواد دیجیتال داشته باشد تا بتواند بر چالش‌ها و واقعیت‌های عصر فضای مجازی چیره شود.
بنابراین، قطعاً آنچه ما به آن «شکاف دیجیتالی» می‌گوییم، شکاف میان داشتن و نداشتن فنّاوری است: کسانی که دسترسی خوبی به فناوری دارند و کسانی که از اینترنت پرسرعت برخوردار نیستند. شکاف دیجیتال یعنی برخی از مهارت‌های سواد دیجیتالی برخوردار هستند و برخی فاقد این مهارت‌اند. این تفاوت‌ها فقط بین یک کشور با کشور دیگر نیست، بلکه این شکاف بین جوامع و مردم در یک جامعه نیز وجود دارد. این فقط مربوط به کشورهای توسعه‌یافته درمقابل کشورهای کمترتوسعه‌یافته نیست، بلکه مسئله افراد، جوامع و خانواده است. این شکاف دیجیتال را می‌توان بین ثروتمندان و فقرا مشاهده کرد یا وقتی بین مناطق روستایی و شهری مقایسه کنید، این شکاف دیجیتال را می‌توان در بین مردم یک کشور مشاهده نمود. شکاف پیش‌گفته را می‌توان بین افراد با تحصیلات بالا و افراد نسل قدیم‌‌‌تر نیز به‌وضوح دید.
این پدیده یا این فرایند به احتمال زیاد در آینده نیز ادامه پیدا می‌کند؛ زیرا شاهد ادامه این فرایند شکاف دیجیتالی در سطح جهانی و بین‌المللی هستیم. البته مردم در آسیا بیشتر و بیشتر از این فنّاوری‌ها استفاده خواهند کرد و فرزندان نحوه استفاده از رسانه‌های اجتماعی را به والدین و پدر و مادر بزرگ‌ها آموزش خواهند داد. اما درخصوص روابط بین کشورها و ملت‌ها، من فکر می‌کنم جنگ و بازی جدیدی در راه است. دیگر از نیروی نظامی استفاده نخواهد شد و از قدرت رسانه‌های اجتماعی و رسانه‌های جدید فضای مجازی استفاده خواهند کرد و دولت‌ها از فضای مجازی برضد مخالفان خود و دولت‌های دیگر بهره خواهند بُرد.
ارزیابی شما از نقش اینترنت و فضای مجازی در پیشبُرد سیاست‌های اسلام‌هراسی در غرب چگونه است؟
درباره روند اسلام‌هراسی و تأثیر آن در اینترنت و فضای مجازی چندین مقاله نگاشته‌ام و خوش‌حال می‌شوم این مقالات را با خوانندگان شما به‌اشتراک بگذارم. این خطری بسیار بزرگ است؛ زیرا اسلام‌هراسان از اسلام و مسلمانان، ترسی غیرمنطقی، مبالغه‌آمیز و ناموجّه دارند. آن‌ها همیشه از اینترنت و فضای مجازی به‌عنوان ابزاری برای انتشار اطلاعات نادرست، شایعات و دروغ‌هایشان درباره اسلام و مسلمانان استفاده می‌کنند.
مَبلغ بسیار هنگفتی در صنعت اسلام‌هراسی هزینه می‌شود. سالانه صدهامیلیون دلار برای اسلام‌هراسی به افراد مختلف می‌پردازند تا چهره اسلام و مسلمانان، در فضای مجازی تخریب شود. آن‌ها این شایعات و دروغ‌ها را نظام‌مند و به‌صورت‌گسترده در اینترنت پخش می‌کنند. البته این یکی از خاصیت‌های اینترنت است که اطلاعات و اخبار در کمترین زمان برای مردم سراسر جهان ارسال می‌شود. اسلام‌هراسان از این ابزار به‌خوبی برای گسترش اسلام‌هراسی و ترس غیرمنطقی خود استفاده می‌کنند.
این بخشِ تاریک و منفی ماجراست. اما جنبه مثبت آن، این است که در حال حاضر رویش‌های جدیدی از مسلمانان می‌بینیم که بسیار فعال‌اند و از رسانه‌های اجتماعی نوین در جهت دفاع از دین و هویت خود استفاده می‌کنند. آن‌ها با گروه‌های اسلام‌هراس و کمپین‌های آنلاین مبارزه می‌کنند و با کلیشه‌های منفی آن‌ها به مقابله برخاسته‌اند و از بسترهای مختلف رسانه‌های اجتماعی، همچون توئیتر، وبلاگ، فیسبوک و سایر شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند تا چهره‌ای را که اسلام‌هراسان از اسلام و مسلمانان ساخته‌اند، ترمیم و نظرهای منفی و اظهارات نادرست را درباره اسلام اصلاح کنند. تعداد این کمپین‌ها بسیار زیاد است، اما امیدوارم تعداد آن‌ها هر روز بیشتر شود؛ چراکه برای تصحیح چهره تحریف‌شده اسلام به تلاش بیشتری نیاز است تا اتهام‌ها برضد اسلام و مسلمانان در اذهان مردم پاک شود. هرچند گام‌های بسیار خوبی در سراسر جهان علیه اسلام‌هراسی در اینترنت برداشته شده است، همچنان جای خالی فعالیت‌های اثربخش بیشتر دیده می‌شود. البته باید درباره برخی فعالیت‌ها علیه اسلام‌هراسی نیز فکری شود؛ زیرا برخی از این فعالیت‌ها اثربخش نیست و برخی چهره اسلام را خراب می‌کند؛ چراکه از عدم‌شناخت رسانه سرچشمه می‌گیرد. ما مسلمانان باید از اینترنت و فضای مجازی برای رساندن صدای خود به مردم سراسر جهان استفاده کنیم و آموزه‌های اسلام را به دیگران برسانیم و هم‌زمان از اینترنت برای مبارزه با اسلام‌هراسی بهره بگیریم.
به‌عنوان آخرین سؤال، با توجه به اینکه شما خود مادر هستید و درباره فضای مجازی پژوهش‌های بسیاری انجام داده‌اید، نظرتان درخصوص فضای مجازی و تأثیر آن بر خانواده چیست؟ با گسترش فضای مجازی، سهم اثرگذاری خانواده در تربیت فرد چه تغییری کرده و خواهد کرد؟
بر کسی پوشیده نیست که در بین مردمْ کودکان، نوجوانان و جوانان بیشترین استفاده را از اینترنت می‌کنند و ساعت‌های بسیاری در فضای مجازی سرگردان‌اند و متأسفانه اینترنت در بسیاری از جهات نقش والدین، پدر یا مادر را بازی و بچه‌ها را راهنمایی می‌کند. این مسئله بسیار خطرناک است؛ زیرا هرچند فضای مجازی ممکن است برخی آموزش‌ها و برنامه‌های مفید را در اختیار بچه‌ها قرار دهد، در بسیاری از موارد آن‌ها در معرض محتوای بسیار مضر قرار دارند.
فرزندان و بچه‌های ما در فضای مجازی با انواع مشکلات روبه‌رو می‌شوند. مستندات و پرونده‌های زیادی درباره قاچاق کودکان، سوءاستفاده از کودکان و پورنوگرافی کودکان و خشونت دسته‌جمعی وجود دارد که منشأ آن فضای مجازی بوده است. فضای مجازی برای کودکان بسیار خطرناک است؛ چراکه نوجوانان، ساعت‌ها بدون نظارت والدین در فضای مجازی رها می‌شوند و در حال حاضر شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های نوین جای والدین را گرفته‌اند و حتی نقش معلم را بازی می‌کنند. این پدیده‌ای بسیار خطرناک است و والدین باید مراقب آن باشند. آن‌ها باید ضمن هوشیاری، به فرزندان خود توجه و در فضای مجازی بر بچه‌ها نظارت کنند و از محتوایی که بچه‌ها مطالعه یا تماشا می‌کنند، اطمینان حاصل نمایند.
ما نمی‌توانیم نوجوانان و جوانان را ساعت‌ها تنها در فضای مجازی رها کنیم؛ چراکه ممکن است بچه‌ها با مشکلات اخلاقی مواجه و حتی با تهدیدهای امنیتی درگیر شوند. در حال حاضر، برنامه‌ها و نرم‌افزارهای متعددی وجود دارد که والدین به‌وسیله آن می‌توانند بر بچه‌ها در فضای مجازی نظارت کنند. شما می‌توانید نوع محتوایی را که پسر یا دخترتان در معرض آن هستند، فیلتر کنید. استفاده از این نوع برنامه‌ها بسیار ضروری است و والدین باید روش استفاده از آن‌ها و محافظت از فرزندان را یاد بگیرند. البته مهم‌تر از همه این است که ما والدین باید زمان بیشتری را با فرزندان خود بگذرانیم، با فرزندان خود به پارک برویم و از طبیعت لذت ببریم. به نمایشگاه‌ها، موزه‌ها و کتابخانه‌ها سر بزنیم و کمی از فضای مجازی دور شویم.
با تشکر از اینکه وقت خود را در اختیار ما قرار دادید، توفیقات روزافزون شما را از خداوند خواستاریم.
من نیز از شما متشکرم. امیدوارم این مصاحبه برای خوانندگان مفید باشد.
تهیه‌کننده و مترجم: محمود رفیعان
تهیه شده در دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی
نظر کاربران
