گزارش اولین جلسه درس خارج فقه «رمزارزها و بیت‌کوین» آیت الله مروی

آیت الله مروی، شناسایی جامع و کامل در بررسی احکام شرعی و آثار شرعی هر پدیده‌ای مخصوصا موضوعات مستحدثه را لازم دانست و گفت: پس از شناخت ماهیت و بازتعریف این مفاهیم، نوبت بررسی آثار و احکام شرعی مربوط به رمز ارزها است و به این جهت که قسمتی از این رمز ارزها -اگر نگوییم همه آنها- پول حساب می‌شود، ابتدا باید مبحث شناخت ماهیت پول و کیفیت پیدایش پول را مورد بررسی قرار بدهیم تا بعد از آن به تعریف رمز ارزها برسیم.

تاریخچه پول

وی در رابطه با تاریخچه پول گفت: در زمان‌های دور مردم برای تأمین نیازهای خودشان حتی در جوامع بسیار کوچک نیاز به مبادله داشتند، به این معنا که گاهی هر انسانی، هر خانواده کوچکی خودش همه نیازهایش را نمی‌توانست تولید کند و احتیاج داشت برخی از نیازهایش را از دیگران بگیرد. گاهی بعضی از اجناس را که تولید می‌کرد مازاد بر مصرف خودش داشت نیاز پیدا می‌کرد که مازاد تولیدش را به دیگران واگذار کند. مردم هم معمولا نتیجه زحمتشان را مجانی به دیگران نمی‌دادند؛ لذا احتیاج بود یک مبادله صورت بگیرد.

وی ادامه داد: در آغاز مبادلات بین مردم هر چند در جوامع کوچک مبادله کالا به کالا بود یعنی کالاهای بین خودشان را با یکدیگر مبادله و معاوضه می‌کردند حتی خدمات هم در مقابل کالا به دیگران اعطا می‌شد مثل خدمات پزشکی، نقل می‌شود که در کتاب اوستا در فصل هفتم در چند قسمت از حق القدم پزشک نام برده می‌شود که اگر پزشکی می‌رود کسی را معاینه کند حق القدم و در مقابل این خدمت چه چیزی را اخذ می‌کند؟ اگر پادشاه را می‌رود معاینه می‌کند در مقابلش چهار تا اسب باید بگیرد این مبادله خدمت با کالاست. اگر پزشک، شهریاران را مورد معاینه قرار می‌دهد یک اسب در مقابل حق القدم خودش مطالبه می‌کند. اگر زنان و مردان را معاینه می‌کنند چگونه حق القدم بگیرد؟

عضو شورای عالی حوزه ادامه داد: در عمل، مردم در مبادله کالا به کالا با مشکلاتی روبرو شدند و با سختی‌هایی برخورد کردند. مثلا از جمله این سختی‌ها این بود که فردی تولید یک کالایی را زیاد داشت، اگر چیز دیگری می‌خواست، به سختی پیدا می‌شد. گاهی کالاهای مورد نیازشان مقدار کمی بود یا قابل قسمت نبود؛ خدمات به دشواری در مقابل کالا قرار می‌گرفت و در بسیاری از موارد کالاهایی که در مقابل خدمات گرفته می‌شد، به دلیل عدم امکان ذخیره سازی، فاسد می‌شد.

وی راه حل‌های بشر در مورد این مشکلات را برشمرد و عنوان کرد: مشکلات مبادله کالا به کالا باعث شد که مردم با توجه به ظرفیت‌ها و ویژگی‌های منطقه سکونت خود، یک یا دو کالا را به عنوان ملاک ارزش، انتخاب می‌کردند مثلا در بعضی از جوامع مثل جنوب شرق آسیا که بیشتر مناطق سرسبز است و معدن کم بود نمک را برای ملاک ارزش برای کالاها انتخاب می‌کردند. در مناطق کنار دریا صدف، در برخی از کشورهای سردسیر، پوست بعضی از حیوانات و در قسمتی از قاره آمریکا، تنباکو را به عنوان ملاک ارزش کالا انتخاب کرده بودند
.
آیت الله مروی افزود: مشکلاتی مثل سختی نقل و انتقال و یا غیر قابل تقسیم بودن قسمتی از کالاها مثل پوست حیوانات و صدف، باعث شد مردم از این مرحله هم عبور کنند و برای ملاک مبادله به سمت برخی از فلزات آمدند. فلزی که ذخایر معدنی فراوان نداشته باشد، مورد رغبت مردم باشد، خاصیت چکش خوری و تورق داشته باشد، در برابر شرائط جوی مقاوم باشد مثل آهن نباشد که در برابر شرائط جوی دچار زنگ‌زدگی شود. این خاصیتها را به طور جامع طلا و نقره داشتند که هم مورد رغبت مردم بود، خودش فی نفسه ارزش داشت، هم در برابر حوادث و شرائط جوی مقاوم بودو هم خاصیت تورق و چکش خوری داشت.

آیت الله مروی در ادامه بحث تاریخچه پول، خاطر نشان کرد: ملاک ارزش گذاری کالاهای مختلف طلا و نقره شد، یعنی هر کسی کالای خودش را می‌برد با طلا و یا نقره معاوضه می‌کرد پس از رواج سکه طلا و نقره باز مردم مواجه شدند با یک سختی‌های از جمله نگهداری طلا و نقره در منازل از سرقت، نقل و انتقال و خطر فرسایش، لذا یک طریقه‌ای را انتخاب کردند که بعضی از نهادها مثل بعضی از کشورها یا بعضی از معبدها یا برخی از افراد که بعدا اسمشان صراف شد، اینها طلا و نقره مردم را به امانت پیش خودشان می‌گرفتند و یک رسید به مردم می‌دادند. این رسید، رسید آن طلا و نقره بود.

وی پیدایش پول را نشأت گرفته از همین رسیدها دانست و گفت: مردم دیدند این رسیدها برای مبادله چیز خوبی بود، هر کسی این رسید را می‌برد آن مقدار طلا را صراف یا معبد تحویل می‌داد، مردم دنبال تحویل گرفتن طلا و نقره نمی‌رفتند و با همین رسیدها معامله می‌کردند. این رسیدها آغاز وجود اسکناس و پول در بین مردم شد.
آیت الله مروی گفت: در آغاز امر، صرافها از مردم هزینه می‌گرفتند چون باید طلا و نقره آنها را نگه دارند، بعد از جمع شدن طلا و نقره‌ها و عدم مراجعه مردم برای تحویل، کم‌کم صرافها یک قسمتی از اینها را به مردم قرض می‌دادند و سودهای فراوانی می‌بردند لذا خود صرافها این طلاها را قرض ربوی می‌دادند و استفاده فراوانی می‌بردند. کم‌کم به صورتی شد که اینها برای اینکه طلا و نقره بیشتری جمع کنند، اعلام کردند که هر کسی طلا و نقره به امانت بگذارد به او پول می‌دهیم.

وی افزود: تا برهه‌ای آن رسیدی که صرافها می‌دادند، تعهد بود و این پول در دست آنها بود تا با آن مبادله کنند و هر وقت صاحب طلا خواست این رسید را پس می‌دادند. این رسید، رسید دین-که فرق بین عهده و دین را در جلسه بعد توضیح خواهیم داد- و وجود این صرافی‌ها، مقدمه تشکیل بانک شد، بانک خصوصی یا بانک دولتی هم اموال مردم را می‌گرفتند و در مقابلش رسید به مردم می‌دادند.

آیت الله مروی ادامه داد: یک بانک خصوصی در سوئد برای اولین بار رسیدهای ده دیناری، پنجاه دیناری، صد دیناری و هزار دیناری را چاپ کرد و همین اوراق، بین مردم مبادله شد و تبدیل به اسکناس و پول شد، خود اصل طلا و نقره پیش این بانک بود و مردم با همین رسیدها مبادله می‌کردند. دولت‌ها وقتی دیدند کار صرافی، کار پرسودی است با تأسیس بانک‌ها متصدی این کار پر سود شدند. یعنی طلا و نقره‌های مردم را می‌گرفتند و در مقابل این طلا و نقره رسید به مردم می‌دادند.

وی ادامه داد: اقبال مردم هم به این بانک‌ها و صرافی‌های دولتی بیشتر از بانک و صرافی شخصی شد ، چرا که صرافیهای شخصی گاهی ورشکست می‌شدند یا اگر صراف می‌مرد، گاهی مردم با ورثه او به مشکل می‌خوردند. دولتها در این امور تسهیل بیشتری داشتند لذا اقبال مردم به بانک‌های دولتی بیشتر شد و مردم طلا و نقره را پیش بانکهای دولتی می‌گذاشتند.

آیت الله مروی با اشاره به اینکه این مرحله تا اواخر قرن نوزدهم ادامه داشت، خاطرنشان کرد: اسکناسها در حقیقت رسید و سند طلا و نقره بودند تا اینکه در مرحله ماقبل اخیر پول و اسکناس این سوال فقهی مطرح شد که این رسیدها و سندهایی که بانک‌های دولتی به مردم می‌دادند که سند طلا و نقره بود آیا اینها سند دین بود یا فقط سند یک تعهد بود؟ که در جلسه بعد، فرق بین سند دین و سند تعهد را از نظر فقهی بررسی می‌کنیم و بعد به این مساله مب‌پردازیم که در واقعیت خارجی، بانکها که به مردم سند می‌دادند آیا سند دین بود یا سند تعهد؟ و سپس، وضعیت اسکناس و پول را از قرن نوزدهم تا زمان حال تشخیص دهیم تا بعد از تبیین این مقدمات، پول‌های الکترونیک را مورد بررسی قرار دهیم.


تهیه شده در دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی