اولین جلسه درس خارج فقه فضای مجازی آیت الله رفعتی نایینی در مدرسه تخصصی فقه امام کاظم علیه السلام برگزار شد.
آیت‌الله رفعتی نائینی:
«در فضای مجازی بسیاری از مسائل، حقیقت خارجیه ندارد اما در واقعیات خارجی تاثیر حقیقی دارند و به همین خاطر شامل احکام خمسه می‌شوند.»
وی با بیان ضرورت و اهمیت مطالعه و تحقیق در فضای مجازی اظهار داشت:
«در عصر حاضر که عصر ارتباطات نامیده می‌شود، فضای مجازی یکی از پر ابتلاترین مسائل مکلفین است که این ابتلا و پرسش‌های دینی و مذهبی مردم در مواجهه با مسائل فضای مجازی پس از شیوع ویروس کرونا چند برابر شده است. این بیماری سبب شده که میانگین سنی کاربران استفاده کننده از فضای مجازی کمتر شود تا جایی که شاهد آن هستیم که دانش آموزان ابتدایی نیز بیش از پیش در فضای مجازی حضور دارند.»
آیت الله رفعتی ادامه داد:
«فضای مجازی محصول غرب است و در همه عرصه‌ها و ساحات بشری ورود پیدا کرده است. با وضعیت فعلی که عمده انسان‌ها به نوعی با این فضا در تعامل هستند، آیا فقها و اندیشمندان اسلامی نباید احکام فقهی فضای مجازی را از منابع و مصادر اسلامی استخراج و استنباط نمایند؟ متاسفانه این قضیه در حالی دامنگیر بشر شده که زیر ساخت‌های لازم فقهی، حقوقی، اجتماعی و فرهنگی آن تهیه و تنظیم نشده است. الحمدلله در رابطه با بعضی مسائل فضای مجازی نظیر احکام رمزارزها و هوش مصنوعی بحث‌هایی شروع شده اما بحثی که قرار است ما به آن بپردازیم مجموعه‌ای کلی از مباحث فقه فضای مجازی است.»
وی بررسی دو مقدمه را قبل از ورود به بحث ضروری دانست و گفت:
«ابتدا باید به چیستی فضای مجازی بپردازیم که فضای مجازی چیست؟ عرف مردم به خاطر به کاربردن اصطلاح غلط «فضای مجازی»، آن را به مثابه «وجود ذهنی» در برابر «فضای حقیقی» و «واقعیت خارجیه» می‌پندارند در حالیکه فضای مجازی درمقابل فضای فیزیکی است. فضای مجازی، فضایی است در بستر فیزیکی که شامل امواج الکتریکی و الکترو مغناطیسی است.»
ایشان با اشاره به مفهوم شناسی فضای مجازی خاطر نشان کرد:
«فضای مجازی ترجمه فارسی «
cyberspace» است که نخستین بار یک نویسنده به نام ویلیام گیبسون
[1] در سال 1984 به کار برده است. فضای مجازی رویا و وجود ذهنی نیست و ترجمه اشتباه آن به فضای مجازی سبب شده که بعضی به اشتباه بیفتند و حلال و حرام را که برای «واقعیات خارجیه» است برای آن قائل نباشند چرا که فضای مجازی را «حقیقت ذهنیه» می‌دانند. بله! در فضای مجازی بسیاری از مسائل، حقیقت خارجیه ندارد اما در واقعیات خارجی تاثیر حقیقی دارند و به همین خاطر شامل احکام خمسه می‌شوند.»
وی ادامه داد:
«به طور مثال خرید کاربر و دنبال کننده یا خرید ربات و رمز ارزهایی مثل بیت کوین در فضای مجازی است و مابازای خارجی ندارد اما در فضای حقیقی از اثر برخوردار است و به همین سبب شامل حکم فقهی می‌شود. این موضوع مثل خواب نیست که دارای تأثیر اختیاری در حقایق خارجیه نباشد.»
آیت الله رفعتی نایینی بسیاری از مسائل فضای مجازی را از جمله مسائل روحی و روانی دانست و گفت:
«این مساله مثل مسائل روانی و روحی است که مصداق خارجی ندارد اما تاثیراتش در خارج حقیقی است؛ مثلا افزایش لایک در فضای مجازی دارای اثر روانی است که بسیاری از شرکت‌ها و افراد حقیقی و حقوقی به دلایل مختلف برای آن برنامه‌ریزی می‌کنند. نمونه تاریخی آن در فتح مکه بود که پیامبر شب قبل از فتح مکه به مسلمانان دستور داد، هر نفر از مسلمانان چندین شعله آتش درست کند و آن چوب‌ها را همزمان در شب روشن کردند و این حجم از آتش باعث ترس و دلهره دشمن شد و نتیجه آن شد که مکه و کعبه بدون جنگ و خونریزی به دست مسلمانان افتاد.»
وی در انتهای جلسه اول درس خود ترجمه درست فضای مجازی را اینگونه عنوان کرد:
«اصطلاح صحیح برای فضای مجازی، «ساحت دوم زیست اجتماعی» است که در بسیاری از همایش‌ها این ترجمه مورد استقبال متخصصین قرار گرفته است. ساحت اول زیست اجتماعی فیزیکی و ساحت دوم همین فضای غیر فیزیکی است.»
تهیه شده در دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی
نظر کاربران
