بایدها و نبایدهای طراحی روبات‌های مراقبتی

روبات­های مراقبتی دسته­ای از روبات­ها هستند که برای کمک و مراقبت از افراد بیمار، معلول و آسیب­پذیر طراحی می­شوند. اخیراً در بسیاری از فعالیت­های مراقبتی روزمره مانند جابجا کردن بیمار، حمام کردن او، غذا دادن به او و ... روبات­های مراقبتی مورد استفاده قرار می­گیرند و در بسیاری از کشورها روبات­های مراقبتی به عضوی از رابطه میان بیمار و پزشک/پرستار تبدیل شده­اند. چرا که به گزارش سازمان بهداشت جهانی، با کاهش تعداد افراد توانمند و نیروی کار جوان برای مراقبت از جمعیتی که رو به سالمند شدن پیش می­رود، مواجه هستیم (WHO, 2010). طراحی این روبات­ها با توجه به سیاق خاصی که قرار است در آن به کار روند انجام می­گیرد.
علی­رغم سیاق پیچیده و حساسی که این روبات­ها در آن به خدمت گرفته می­شوند، درباره این روبات­ها به قدر کافی تأمل اخلاقی صورت نگرفته است تا از آسیب­هایی که استفاده از این روبات­ها می­تواند به کرامت انسانی بیماران بزند، پیشگیری شود. اخلاق مراقبت، یکی از نظریات اخلاقی­ای است که می­تواند چارچوبی را برای تحلیل مخاطرات و مزایای این روبات­ها در اختیار ما قرار دهد.
ایمی واینزبرگ یکی از اخلاق­دانانی است که پیرامون چالش­های اخلاقی این روبات­ها مطالعه کرده است. او معتقد است که نظریه «طراحی حساس به ارزش» چارچوب مناسبی برای طراحی روبات­های مراقبتی است. چرا که هم ارزش­باری فناوری را به رسمیت می­شناسد و هم ابزارهایی را در اختیار ما قرار می­دهد تا بتوانیم تحلیل کنیم که طراحی­های فعلی چه تأثیراتی را روی ارزش­های اخلاقی در آینده خواهند گذاشت. روبات­های مراقبتی یکی از انواع فناوری­هایی هستند که می­توانند در ارتقاء ارزش مراقبت در حوزه مراقبت سلامت مساهمت کنند.
واینزبرگ (2013)، معتقد است که طراحی حساس به ارزش نیازمند بصیرت­های اخلاقی جدیدی است و اخلاق مراقبت می­تواند منبع خوبی برای این بصیرت­ها باشد. مراقبت مفهومی است که از زمان یونان باستان مورد بحث بوده و همه ما تصوری از مفهوم مراقبت را در ذهن خود داریم. ما با مراقبت از دیگری، به او ارزش می­دهیم و سعی در برآوردن نیازهای او داریم. به باور جوآن ترونتو (1993)، نظریه­پرداز برجسته اخلاق مراقبت، ما هنگامی که از کسی مراقبت می­کنیم، هم نوعی دغدغه و نگرانی را نسبت به او حس می­کنیم و هم مهارت­هایی را برای انجام عمل مراقبت از او به کار می­بندیم. در ادبیات اخلاق مراقبت، چهار ارزش هستند که ذیل ارزش کلی­تر مراقبت قرار می­گیرند و تحقق آنها می­تواند به شکل­گیری یک کارورزی مراقبت منجر شود:

• توجه[1]: مراقبت­گر باید تشخیص دهد که مراقبت­شونده چه نیازهایی دارد.
• مسئولیت[2]: مراقبت­گر باید بتواند مسئولیت رفع نیازهای مراقبت­شونده را بر عهده بگیرد.
• کفایت[3]: مراقبت­گر باید کفایت و مهارت لازم را برای انجام اعمال مناسب در جهت رفع نیازهای مراقبت­شونده داشته باشد.
• عمل متقابل[4]: مراقبت­شونده باید درباره تغییراتی که در وضعیت خود می­بیند به مراقبت­گر بازخورد دهد و مراقبت این تغییرات را شناسایی کند تا بر اساس آن رویکرد خود را اصلاح کند.

برای اینکه بتوانیم روبات مراقبتی را به درستی طراحی کنیم، باید ارزش­هایی از جمله امنیت بیمار، رضایت او، علاقه­مندی او به مراقبت، کرامت انسانی او و رفاه فیزیکی و روانی او را در طراحی روبات مراقبتی جای­دهی کنیم. تحقق چنین ارزش­هایی توسط روبات مراقبتی مستلزم این است که فهم سیاقمندی از خصوصیات فردی بیمار و نوعی مراقبتی که او بر حسب نوع بیماریش نیاز دارد را داشته باشیم. نیازهای بیمار اموری پیچیده و پویا هستند و به مثابه راهبر اصلی طراحان روبات­های مراقبتی عمل می­کنند. فهم سیاق و نیازهای بیمار ما را هدایت می­کند تا دریابیم که چگونه مراقبت از بیمار را به زبان ویژگی­های تکنیکی برای روبات ترجمه کنیم و رفتارها و امکانات آن را متناسب با شرایط و نیازهای بیمار تنظیم کنیم.
برای مثال، عمل لمس کردن نشانگر ارزش­هایی مانند احترام، اعتماد و صمیمیت است و تعبیه کردن چنین امکانی در روبات مراقبتی می­تواند تا حدی به شکل­گیری رابطه­ای مراقبتی میان روبات و بیمار کمک کند. ارزش­هایی مانند همدلی، احترام و اعتماد در روابط درمانی بسیار مهم و ضروری هستند و فناوری­هایی مانند روبات­های مراقبتی نباید به گونه­ای طراحی شوند که تحقق این ارزش­ها را مختل و کرامت انسانی بیمار را مخدوش کنند.
به عقیده واینزبرگ در طراحی هر نوعی از روبات مراقبتی باید پنج مؤلفه را در نظر گرفت:

1. سیاق: ابتدا باید شناسایی کنیم که روبات بناست در چه بستری به کار گرفته شود؛ اعم از خانه، بیمارستان، بستر فرهنگی، اعتقادات و ....
2. کارورزی: روبات مراقبتی برای چه منظوری قرار است طراحی شود: حمل بیمار، حمل دارو، ارتباط شخصی، حمام بردن و ....
3. عامل[5]­های درگیر: چه عامل­­هایی در کارورزی درگیر هستند و چه نسبتی با یکدیگر دارند؛ اعم از عامل­های انسانی و غیر انسانی. نقش­ها و مسئولیت­های هر یک چیست و با ورود روبات، مسئولیت­ها چگونه تغییر می­کنند.
4. نوع روبات: روبات­ها را بر حسب نوع کاربردی که دارند یا میزان تعاملی که با انسان­ها برقرار می­کنند به انواع مختلفی دسته­بندی می­کنند از جمله روبات­های صنعتی، نظامی، خدماتی، شخصی و .... اما بهتر است روبات­های مراقبتی را در این سه دسته قرار دهیم:
   • روبات­های توانمندساز[6]
   • روبات­های جایگزین[7]
   • روبات­های کمکی[8]
5. بروز مؤلفه­های اخلاقی: ارزش­های اخلاقی مختلف باید بر حسب سیاق مورد نظر اولویت­بندی و تفسیر شوند.

برای روشن شدن اهمیت مؤلفه­های پیش­گفته مثالی را مطرح می­کنیم. فرض کنید با بیماری مواجه هستیم که برای بلند شدن از تخت نیاز به کمک دارد. واضح است که انجام چنین عملی برای پرستار مخاطراتی دارد. اگر پرستار از وسیله­ای مانند بالابر برای جابجایی بیمار استفاده کند، ممکن است حواس او به بالابر متوجه شود و تماس فیزیکی و چشمی میان بیمار و پرستار از بین برود. در حالی که می­دانیم برای شکل­گیری رابطه­ای مراقبتی میان این دو، عواملی از این دست لازم­اند تا رابطه­ای مبتنی بر اعتماد و احترام به کرامت انسانی شکل بگیرد. بنابراین، جابجایی بیمار را نمی­توان به یک جابجایی فیزیکیِ صرف تقلیل داد و لازم است که ارزش­های دیگری نیز طی این کارورزی محقق شوند. پرستار باید متوجه واکنش­های بیمار باشد و فعالیت­هایی مانند تماس چشمی با او برقرار کند تا بیمار، که در حال انجام فعالیتی است که در آن احساس آسیب­پذیری می­کند، بتواند به پرستار اعتماد کند و از نگرانیش کاسته شود.
بنابراین، مهندسین و طراحانی که قصد ساختن روبات­های مراقبتی را دارند، باید چشم­اندازی کل­گرایانه به ماجرا داشته باشند، چرا که عمل مراقبت را نمی­توان به یک عمل فیزیکی و تکنیکی صرف تقلیل داد. مراقبت­گری از بیمار کارورزی بسیار حساسی است که مستلزم احترام به کرامت انسانی بیمار در دوره­ای از زندگی اوست که بسیار آسیب­پذیر و شکننده است. به همین دلیل است که مباحثات اخلاقی در طراحی روبات­های مراقبتی، پیش­بینی مخاطرات احتمالی این روبات­ها و اندیشیدن در باب بهترین و اخلاقی­ترین شیوه برای طراحی آنها ضروری به نظر می­رسد.