گفتگوی اختصاصی با دکتر محمد معصوم بلاه

دکتر محمد معصوم بلاه، نویسنده 26 کتاب و 200 مقاله در امور اقتصاد اسلامی است. او که اهل کشور مالزی و 52 ساله است، با درجه استادتمام در «مرکز اقتصاد و بیمه اسلامی» وابسته به دانشگاه سلطان عبدالعزیز عربستان به پژوهش و تدریس می‌پردازد. همچنین مدیریت اتاق تجارت و صنایع اسلامیِ سازمان همکاری‌های اسلامی (OIC) را در عربستان عهده‌دار است و هم‌زمان، عضو هیئت مدیره سی سازمان مردم‌نهاد در سطح بین‌الملل و دانشگاهی است. دکتر معصوم بلاه آثار متعددی در حوزه مطالعات اسلامی رمزارزها انجام داده است. برخی از عناوین مقالات او که به زبان انگلیسی نوشته شده، عبارت است از: «مدیریت رمزارزهای حلال»، «سرمایه‌گذاری در رمزارز حلال»، «رمزارز اسلامی»، «بیمه ارزهای دیجیتال»، «عوامل ریسک‌آمیز رمزارزها و راه‌حل تکافل»، «رمزارزهای حلال؛ تأسیس و روش عملیاتی شدن آن‌ها»، «چارچوب‌های نظارتی موجود در رمزارزها و جایگزین شرعی آن»، «نظام و ساختار شرعی رمزارزها»، «ساختار اخلاقی شریعت درخصوص رمزارزها»، «اقدام ابتکاری در مدیریت رمزارز حلال»، «تحلیل "اس. ‌‌دبلیو. اُ. تی" از ساختار رمزارز حلال»، «رمزارزها؟ روش حلال و جایگزین آن»، «محصولات مالی اسلامی» و «الگوی شریعت برای مدیریت ریسک».

• با سلام خدمت شما، با توجه به اینکه حضرتعالی، مقالات و کتب متعددی در حوزه رمزارزها نگاشته­اید، می‌خواستیم چند پرسش را دراین‌خصوص مطرح کنیم.

سلام علیکم. سعی می‌کنم با توجه به دانش محدود خودم، به سؤالاتتان پاسخ بدهم.

• شما در مقالات خود، رمزارزهای موجود در سطح جهان را دارای غرر، جهل و ریسک دانسته‌اید و از ضرورت وجود بیمه برای جبران خسارت‌ها سخن گفته‌اید. با توجه به این مشکلات شرعی که بیان فرموده‌اید، آیا به مسلمانان توصیه می‌کنید وارد این عرصه و مبادله با رمزارزهای فعلی شوند؟

به نظر من، برخی از سازوکارهای موجود در رمزارزها ـ همچون غرر، ربا و سودهای ناعادلانه ـ با مبانی و قواعد شریعت سازگاری ندارد. بنابراین، رمزارزهای فعلی مورد تأیید شریعت اسلامی نیست، اما هر زمان رمزارزها بتوانند این تضادها را با اصول شریعت برطرف کنند و با مقاصد شریعت سازگار شوند، مجاز خواهند بود.

• برخی ادعا می‌کنند که رمزارزها مال هستند، اما برخی می‌گویند مال بودن رمزارزها توهمی است و به‌راحتی مردم یک کشور می‌توانند به‌وسیله ایجادکننده یا اعتباردهنده آن، تحریم شوند و ارزهای آنان باطل اعلام شود؟ نظر شما دراین‌باره چیست؟

دارایی‌های دیجیتال ارزش ذاتی دارند و به‌همین‌دلیل، در عصر فناوری بنابر مصالح مرسله، دارایی‌های دیجیتال در گستره مال گنجانده می‌شوند.

• آیا بیت‌کوین می‌تواند همان نسل دوم دلار باشد و تسلط غرب و شرکت‌های فراملی غربی را بر اقتصاد جهان و مسلمانان گسترش دهد؟ قاعده نفی سبیل را که از آیه «وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً» (نساء: 141) فهمیده می‌شود، در این بحث چگونه ارزیابی می‌کنید؟

به نظر من، بیت‌کوین نسل دوم دلار نیست؛ البته بیت‌کوین تحت شریعت اسلام نیز نمی‌گنجد. بیت‌کوین، با توجه به شرایط امروزی‌اش نمی‌تواند بر اقتصاد جهان و مسلمانان سیطره داشته باشد، اما ممکن است برخی رمزارزها با تغییراتی، در آینده بتوانند این امر را محقق کنند.
قاعده نفی سبیل معتبر است، اما مسلمانان می‌توانند از اندیشه‌های کفار به‌عنوان منبع بهره گیرند؛ به‌شرطی‌که با معیارهای الهی در تعارض نباشد. به نظر من، ایده اولیه رمزارزها پویاست، اما در ادامه، اهداف با سازوکارهای عملیاتی منطبق نشده و تناقض‌هایی مشاهده شده است.

• نظر شما درباره رمزارز گرام و لیبرا چیست؟ آیا گسترش این دو رمزارز را تهدیدی برای اقتصاد اسلامی می‌دانید یا فرصت؟

این مسئله به تحقیقات بیشتر نیاز دارد. اگر عملکرد لیبرا و گرام براساس مبانی شریعت باشد، فرصت است؛ درغیراین‌صورت، تهدید هستند؛ چراکه سرمایه‌های افراد را در دست خواهند گرفت.

• نظر شما درباره ارز دیجیتال اسلامی فراگیر بین امت اسلام چیست؟ چه ویژگی‌ها و روندی را برای این امر پیشنهاد می‌کنید؟

رمزارزهای حلال در رقابت با دیگر رمزارزها، باید مقرون‌به‌صرفه باشند و آثار زیست‌محیطی آن‌ها با دیگر رمزارزها رقابت کند و همچنین، اعتماد سرمایه‌گذاران و امنیت سرمایه را حفظ کنند. تحقیق و توسعه مداوم و بازاریابی دیجیتال نیز از لوازم مهم دیگر برای فراگیر شدن رمزارز حلال میان مسلمانان است. اصلاح روندها و عملکردها، تقویت سرور و سیستم بلاک‌چین، و نیز انطباق بیشتر با شریعت، دراین‌خصوص مهم ارزیابی می‌شود.

• درخصوص ارزهای دیجیتال اسلامی با پشتوانه طلا، همچون وان‌گرام و غیره چه نظری دارید؟

اگر قرار است این نوع ارزها با اصول شرعی منطبق باشند، باید به بازاریابی جاویژه[1] و گوشه‌های دنج بازار که از دید رقبا پنهان مانده، توجه کنند.

• آیا عربستان برنامه‌ای برای تولید ارز دیجیتال اسلامی دارد؟

در حال حاضر به چند شرکت برای تولید ارز دیجیتال مجوّز داده شده است.

• با توجه به آشنایی شما با جامعه مالزی، چه مقدار ارزهای دیجیتال مالزیایی توانسته‌اند در بین مردم آنجا گسترش داشته باشند؟ علت عدم گسترش آن را در جامعه مالزی چگونه ارزیابی می‌کنید؟

چشم‌اندازهای بهتری در این مسئله دیده می‌شود، اما باید ساختار این رمزارزها و انطباق بیشتر با شریعت درخصوص رمزارزهای مالزیایی اصلاح شود تا بتواند رضایت مسلمانان و غیرمسلمانان مالزی را جلب کند.

• در صورت صلاحدید، درباره مهم‌ترین موضوعات و مسائل مقالات و کتبی که به‌زودی درباره اقتصاد و مباحث اسلامی منتشر خواهید کرد، توضیح دهید.

آخرین کتاب من با عنوان Islamic FinTech: Insights and Solutions (فناوری‌های نوپدید مالی اسلامی؛ دیدگاه‌ها و راه‌حل‌ها) نگاشته شده است و انتشارات اسپرینگر نیچر (Springer Nature) سوئیس آن را در ژانویه 2021 منتشر خواهد کرد و در سایت آمازون قابل خرید خواهد بود.
این کتاب تأثیرات و پیامدهای تغییرات مدوامِ خدمات مالی شرکت‌ها را بر اقتصاد اسلامی و بانک‌های اسلامی، و نیز چالش‌های موجود، فرصت‌ها و تهدیدها را بررسی می‌کند. همچنین در این کتاب به این پرسش، پاسخ خواهم داد که: چطور فناوری‌های نوین مالی می‌توانند در چارچوب‌های حلال و شریعت فعالیت کنند؟ در پایان هم از منظر اقتصادی ـ اجتماعی به تبیین فرصت‌های بالقوه فناوری‌های مالی اسلامی پرداخته‌ام.


با تشکر از اینکه وقت ارزشمند خود را در اختیار ما قرار دادید. توفیقات روزافزون شما را از خداوند منان خواستاریم.

تهیه کننده: حجت‌الاسلام محمود رفیعان
تهیه شده در گروه مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی