وجود تقاضا برای اخبار جعلی؛ معمایی در عصر فضای مجازی

در توضیح و تحلیل مسئله‌ی وجود تقاضای بالا در میان مردم برای اخبار جعلی و اینکه اساسا چرا انسان باید خودخواسته به دنبال فریب اطلاعات اشتباه باشد می‌توان دو علت را بررسی کرد.
دلیل اول بازی ذهن است که باعث می‌شود مردمی که علاقه‌ای به مواجه شدن با حقیقت بر خلاف میلشان ندارند از مکانیزم دفاعی ذهنی خود مبنی بر جذب دروغی که به آن علاقه دارند و نادیده گرفتن حقیقت استفاده کنند تا گرفتار رنج ناشی از فهم واقعیات نشوند. وجود اخبار جعلی کاملا خوشایند این دسته از افراد است و اگر فردی به اطلاعات نادرست علاقه‌مند نباشد و با خواندن آن‌ها قانع شود با منطق و استدلال از اخبار جعلی پیروی می‌کند؛ برای مثال در جنگ دو طرف می‌توانند با پخش روایات دروغین درباره تدارکات و امکانات طرف مقابل در یک جنگ روانی روحیه‌ی سربازان طرف مقابل را نشانه‌گیری کرده و به منافع بیشتری دست یابند. اگر بخواهیم بحران جهان در برخورد با کرونا را جنگ بشریت با پاندمی کووید 19 بنامیم، اطلاعات نادرست باعث تخریب روحی و ذهنی ارتش خودی می‌شود.
دومین علتی که باعث می‌شود مردم جذب شایعات کرونایی شوند ویژگی یا نقص شناختی انسان است که در علم روانشناسی به تعصب تایید معروف است. هر انسانی باورها و عقایدی بنیادی دارد که بنا به عوامل مختلفی بنیان شخصیتی او را شکل داده است و این باعث می‌شود که ما اطلاعاتی را که با باورهایمان همخوانی دارند، بهتر بپذیریم. اگر بخواهیم از زاویه‌ای دیگر این مسئله را بررسی کنیم، انسان‌ها از اطلاعات غلطی که باور‌هایشان را تایید می‌کند استقبال و از نادرست بودن آن‌ها چشم پوشی می‌کنند تا رضایت روح و روان خود را تامین کرده و بر عقاید بنیادین خود مهر تایید بکوبند. مثل همه‌ی بیمارانی که ترجیح می‌دهند به بهبود معجزه آسای خود امیدوار باشند تا اینکه به شواهد علمی و عینی دل ببندند.
بر خلاف تصور برخی از نخبگان و روشنفکران مبنی بر اینکه همه‌ی انسان‌ها بدنبال دانستن حقیقت‌اند، مردمی که طبق دلایل توضیح داده شده مخاطب و دنبال کننده‌ی جدی اخبار جعلی هستند، با حذف آن مقابله می‌کنند. پیدا کردن راه حل فنی در بستر شبکه‌‌های اجتماعی نمی‌تواند راه حل قطعی خلاص شدن از شر اخبار جعلی باشد و باید فکری به حال کسانی کرد که ترجیحشان تغذیه کردن از خوراک شایعات کرونایی است و این را برای سایر هم‌نوعان خود نیز می‌پسندند.
اگر مردم باور کنند که دنیای بدون اخبار جعلی بهتر از دنیایی‌ است که بر علایق و عقایدشان مهر تایید بزند دیگر برای حل این مشکل به دولت و گروه‌های مدعی تکیه نمی‌کنند و خود دست به کار می‌شوند. چه بسا به عقیده‌ی نخبگان و روشنفکران در خیلی از کشور‌های غربی رهبران سیاسی نه تنها هیچ تلاشی برای مقابله با اخبار جعلی درباره‌ی کرونا نمی‌کنند بلکه از آن‌ها سوء استفاده هم می‌کنند.
توده‌های مردم، عموما تلاش اصحاب رسانه و نهاد حاکمیت در راستای حذف و تعدیل اخبار جعلی را رد می‌کنند. علت این امر را می‌توان عدم وجود اعتماد عمومی نسبت به اهداف این افراد و شک همیشگی مردم به حمایت پنهان آن‌ها از اقشار نخبه و جناح های ضد پرولتاریا دانست بنابراین هیچکس تا الان اقدام عملی نسبت به ایجاد سیستم جامع شناسایی و حذف اخبار جعلی نکرده است.
از طرفی وجود درخواست برای اخبار جعلی قدمتی به اندازه قدمت بشریت دارد و مسئله‌ی جدیدی نیست؛ چه به دلایل استراتژیک و چه روان‌شناختی انسان از زمان‌های دور این خصوصیات را داشته است، مسئله‌ی جدید عرضه‌ی بدون محدودیت و گسترده‌ی آن است که بستر آن را رسانه‌های اجتماعی، تلفن‌های هوشمند، مدل‌های درآمدزایی گوگل و فیسبوک از طریق تبلیغات به‌صورت گسترده و نامحدود فراهم کرده‌اند به طوری‌که تولید اخبار نادرست هم کاری راحت و هم در بسیاری از موارد پر سود است.
ایجاد طعمه‌ی کلیک، یعنی وسوسه مخاطب به کلیک کردن روی لینک مطالب با روش‌های مهندسی ذهن، روانشناختی، جامعه‌شناسی که برای کسب درآمد بیشتر به کاری اختصاصی تبدیل شده است. بسیاری فعالان حوزه رسانه‌های اجتماعی بعضا تمام وقت خود را روی این مسئله سرمایه‌گذاری می‌کنند، زیرا الگوی درآمد‌زایی کوتاه مدت در اینترنت ربطی به عمق و کیفیت محتوا و جلب اعتماد مخاطب ندارد بلکه به تعداد کلیک آن‌ها مربوط است هر چند این روش در دراز مدت به اعتماد مخاطبان خدشه وارد می‌کند اما برای خیلی از تولید‌کنندگان محتوا این مسئله بی اهمیت است. در قرن بیستم برای تولید محتوا و ایجاد رسانه‌ای جمعی که توجه مردم را به سوی خود جلب کند سرمایه‌های کلان و تحصیلات و تخصص نیاز بود، بنابراین تعدادی از نخبگان انحصار کار رسانه را در دست داشتند اما امروزه با آزادی مردم در بستر شبکه‌های اجتماعی هر کس می‌تواند با داشتن یک اکانت توییتر و تولید اخبار جعلی جذاب ظرف چند هفته ثروتمند شود بنابراین آموزش مفهوم طعمه‌ی کلیک و خیلی از مفاهیم مربوط به شبکه‌ی جهانی اینترنت برای هر مخاطب لازم و ضروری‌ست زیرا آگاهی مخاطب موجب بی‌اعتبار شدن بسیاری از روش‌های نادرست و مشکلاتی که به‌دنبال آن‌ها به وجود می‌آید مانند مسئله‌ی اخبار جعلی می‌شود.
اما در حال حاضر بحران همه‌گیری ویروس کویید 19 باعث شده این مشکلات بیش از پیش به چشم بیاید و نیازمندی برای یک راه حل سریع بیشتر احساس شود زیرا بستر شبکه‌های اجتماعی با انفجار مطالبی مانند تئوری‌های فرضی درباره‌‌ی منشا کرونا ویروس و مطالبی مبنی بر اینکه ماسک هیچ اثر مثبتی ندارد و حتی در بعضی مواقع، خود باعث تسهیل انتقال ویروس می‌شود، روبرو شده است و علاقه‌ی مردم به دنبال کردن این مطالب باعث شده بازاری پر سود برای تولید‌کننده‌های اخبار جعلی بوجود بیاید تا با تولید محتوایی که کلیک مخاطبان را بگیرد و تولید درآمد بیشتری کند برای خود درآمد‌زایی کنند.
دلایل و استدلال‌هایی که برای وجود و تولید اخبار جعلی، ریشه‌های آن و علل روانشناختی و استراتژیک جذاب بودن آن‌ها در این نوشتار آورده شد، به هیچ وجه تلاشی برای توجیه وجود بذر شایعات در زمین گسترده‌ی اینترنت نیست؛ بلکه پاندمی کووید 19 ثابت کرد که وجود اطلاعات نادرست تا چه حد می‌تواند کشنده باشد و بررسی دلایل علمی و ریشه‌های ساختاری اصل وجود و جذابیت آن برای مخاطبین می‌تواند به کسانی که درباره‌ی اقدام علنی علیه شایعات کرونایی جدی هستند کمک کند و چه بسا برای از بین بردن هر پدیده‌ی نادرستی نیازمند شناخت دقیق آن است.
سازندگان اخبار جعلی وانمود می‌کنند که اخبار آن‌ها واقعی و اخبار صحیح، جعلی هستند. این در حالی است که مردم اغلب تا زمان اثبات قطعی جعلی یا صحیح بودن یک خبر، بین حجم گسترده‌ای از اطلاعات درست و نادرست سرگردان می‌مانند. جان لنون، خواننده و ترانه‌سرای معروف بریتانیایی می‌گوید:
«من به همه چیز اعتقاد دارم تا زمانی که رد نشوند. بنابراین من به افسانه‌ها، اژدها و جن‌ها اعتقاد دارم حتی اگر فقط در ذهن‌ها وجود داشته باشند. چه کسی می‌گوید که این‌ها واقعی نیستند؟»

مترجم: سید رضا حسینی (کارشناسی علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی)
تهیه شده در گروه مطالعات فرهنگی و اجتماعی پژوهشگاه فضای مجازی