قدرت نگاشت/ ضعف در فضای مجازی و از دست رفتن فرصت‌های شغلی

- مجازی‌سازی بسیاری از مشاغل: فضای مجازی امکان کاهش هزینه‌ها و افزایش مشتریان را برای صاحبان مشاغل مختلف فراهم نموده است. در قیاس یک فروشگاه اینترنتی با یک فروشگاه سنتی فیزیکی در بازار این امر مشهود است. فروشگاه‌های سنتی در قیاس با یک فروشگاه اینترنتی هزینه‌های بسیار بالاتری می‌کنند تا در معرض دید مشتریان قرار بگیرند. علاوه بر این، محدودیت مربوط به مکان فروشگاه، در فروشگاه‌های سنتی موجب می‌شود تا مشتریان آن‌ها محدود به افرادی شود که مراجعه حضوری و مستقیم به این فروشگاه‌ها دارند، در حالیکه فروشگاه اینترنتی با این محدودیت مواجه نیست؛ چراکه دسترسی به سایت‌های اینترنتی غالباً با محدودیت‌های مکانی مواجه نیست، فلذا می‌توان گفت در این زمینه از رقیب سنتی خود به مراتب پیش هستند. علاوه بر این فروشگاه‌های سنتی غالباً با محدودیت زمانی فعالیت نیز مواجه هستند؛ به این صورت که مثلاً توسط دولت ساعات کاری آن‌ها محدود می‌شود و اگر هم این محدودیت نباشد باز نگه داشتن یک مغازه سنتی در تمام شبانه روز با هزینه‌های بسیار بالایی همراه است. در مقابل دسترسی به سایت یک فروشگاه اینترنتی محدود به زمان خاصی نیست و مشتریان قادر خواهند بود در هر ساعت از شبانه‌روز اقدام به سفارش‌گذاری نمایند. این مزایا در کنار سایر مزایایی که به واسطه فضای مجازی برای صاحبان مشاغل مختلف فراهم می‌شود موجب شده است تا به صورت فزاینده‌ای شاهد رشد کسب‌وکارهای اینترنتی مانند تاکسی‌های اینترنتی، آموزش مجازی، بانک‌داری مجازی، پزشکی مجازی و ... باشیم. اثر این موارد را می‌توان در میزان درآمد سایت‌های اینترنتی مشاهده کرد. به عنوان یک نمونه در حالیکه درآمد فروشگاه اینترنتی آمازون در سال 2002 میلادی کمتر از 4 میلیارد دلار بوده است، این عدد در سال 2018 به بیش از 232 میلیارد دلار رسیده است که نشان از اقبال گسترده به این قبیل کسب‌وکارها است.
2- ظهور مشاغل اختصاصی فضای مجازی: برخی مشاغل نیز اختصاصی فضای مجازی هستند و یا دست‌کم از فضای مجازی شروع شده‌اند. مانند داده‌کاوی، فروش هاست و دامنه، بازی‌های آنلاین، موتور جستجو، پست الکترونیک و ... . یک نمونه از شرکت‌هایی که تقریباً به صورت اختصاصی بر روی خدمات فضای مجازی متمرکز شده است شرکت گوگل می‌باشد. نمود میزان اشتغال‌های جدید در این فضا را می‌توان در درآمدهای شرکتی مانند گوگل یافت. درحالیکه درآمد این شرکت در سال 2002 میلادی در حدود 400 میلیون دلار بوده است، در سال 2017 این مبلغ به حدود 111 میلیارد دلار رسیده است.
از تحلیل دو شکل مختلف تغییرات حاصل از فضای مجازی بر اشتغال می‌توان گفت فضای مجازی هم موجب ایجاد فرصت‌های جدید شغلی می‌شود و هم با مجازی‌سازی بسیاری از مشاغل به‌تدریج و در بسیاری موارد صاحبان کسب‌وکارها تغییر می‌کنند و فضای اشتغال از دست عده‌ای (در فضای فیزیکی) خارج و دست گروه جدیدی (در فضای مجازی) قرار می‌گیرد.
سؤال اصلی در اینجا از نگاه ملی این است که آیا همه این تغییرات در درون فضای ملی یک کشور رخ می‌دهند؟ به‌عبارت‌دیگر مشاغل جدید و تغییرات فضای کسب‌وکارها در دایره همان مرزهای سنتی واقع می‌شود و افراد واقع در همان مرزهای سنتی از آن منتفع می‌شوند؟
پاسخ این سؤال را باید در ویژگی‌های فضای مجازی جستجووجو کرد. فضای مجازی با از بین بردن مفهوم مکان فیزیکی در خود، این امکان را فراهم کرده است که در ارتباط با خدمات و مشاغل، آن بخش از خدمت که مرتبط با فضای مجازی است بتواند توسط شخصی در هزاران کیلومتر فراتر از مرزهای یک کشور به صورت یکسان با خدمت فرد حاضر در درون آن کشور ارائه شود. به عبارت دیگر در این فضا عملاً مرزهای فیزیکی بی‌اثر شده‌اند و حدود اثرگذاری حاکمیت‌های مرکزی دستخوش تغییرات اساسی شده است. این به آن معناست که فضای مجازی موجب شده است دیگر بسیاری از فرصت‌های شغلی که پیش‌تر به صورت سنتی در انحصار مردمان یک کشور بود، به راحتی قابلیت در دست گرفته شدن از فراسوی مرزهای فیزیکی را بیابند. از طرفی در یک فضای رقابتی مانند عموم کسب‌وکارها، موفقیت از آن کسی است که در عموم مؤلفه‌های آن کسب‌وکار خاص قدرتمندتر باشد (فارغ از اینکه این قدرت مشروع باشد یا غیر مشروع و از چه طریقی به دست آمده باشد). درحالیکه پیش‌تر یکی از مؤلفه‌های مهم قدرت، حضور فیزیکی در بازار مقصد بود (به همین خاطر بود که استعمارگران در گذشته به اشغال فیزیکی مستعمره‌شان می‌پرداختند) اما فضای مجازی در بسیاری از موارد این مؤلفه را از میان برداشته و یا کم اثر کرده است. نتیجه این حرف در حوزه اشتغال این است که در صورت ضعف در فضای مجازی در یک کشور، فضای شغلی در درون مرزهای فیزیکی آن به‌راحتی می‌تواند در تصاحب افراد و یا شرکت‌های قدرتمند در فراسوی مرزهای آن قرار گیرد و این در حکم ضربه‌ای اساسی به فضای اشتغال یک کشور است که چالش و بحرانی اساسی برای هر حاکمیتی است.
راه‌حل این بحران قابل پیش‌بینی هم روشن است: قدرتمند شدن در فضای مجازی. با توجه به گسترش فضای مجازی در زندگی بشر امروز، قدرتمند شدن در فضای مجازی صرفاً در حکم قدرتمند شدن در یک عرصه نوظهور نیست، بلکه به معنای کسب قدرت در فضایی است که بسیاری از شئون زندگی بشری در آن تداوم یافته‌اند. در مقابل ضعیف بودن در این فضا نه تنها در حکم از دست دادن فرصت‌هایی مهم است، بلکه تهدیدات اساسی مانند تهدید فضای اشتغال در کشور (که در این مقاله به صورت خاص به آن پرداختیم) را در پی خواهد داشت. بنابراین و با توجه به اهمیت مسئله اشتغال برای هر کشوری، قدرتمند شدن در عرصه فضای مجازی نه تنها یک انتخاب بلکه یک ضرورت است؛ مطلبی که مقام معظم رهبری هوشمندانه در بیانات نوروزیشان به این امر پرداختند: «امروز قوّت در فضای مجازی حیاتی است؛ امروز فضای مجازی حاکم بر زندگی انسان‌ها است در همه‌ی دنیا؛ و یک عدّه‌ای همه‌ی کارهایشان را از طریق فضای مجازی پیش می‌برند؛ قوّت در این [زمینه] حیاتی است.»

نگارنده: دکتر حسین مطلبی کربکندی
تهیه شده در گروه مطالعات بنیادین پژوهشگاه فضای مجازی