بیماریها و بلایا میتوانند نتیجه گناهان افراد یا جامعه باشند. همانطور که در آیه 62 سوره مبارکه نساء آمده: «فَکَیفَ اِذا اِصابَتهُم مُصیبَهٌ بِما قَدَّمَت اَیدیهِم ثُمَّ جاءُوکَ... » «پس چگونه است زمانی که به کیفر کارهایی که مرتکب شدهاند، مصیبتی به آنها میرسد و سپس نزد تو میآیند... .»، بعضی از کارها و اشتباهات انسان میتواند خطر آفرین باشد. همچنین در آیه 49 سوره مبارکه مائده آمده است که: «اِنَّما یُریدُ اللهُ اَن یُصیبَهُم بِبَعضِ ذُنُوبِهِم... » «خدا میخواهد آنان را به پاداش برخی گناهانش، عقوبت کند...»؛ و نیز در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام میخوانیم: «إِذا کَثُرَت ذُنُوبُ المُؤمِنِ وَ لَم یَکُن لَهُ مِنَ العَمَلِ مَا یُکَفِّرُهَا ابتَلاهُ اللَّهُ بِالحُزنِ لِیُکَفِّرَهَا بِهِ عَنهُ »؛ «هرگاه گناهان مؤمن زیاد گردند و عمل [نیکی] نداشته باشد که کفاره آنها باشد، خداوند او را گرفتار پریشانی و اندوه میکند تا کفاره گناهان او باشد»؛ و بدیهی است که اگر بلای گناهان فردی، انفرادی و بلای گناهان جمعی، جامعه را در بر خواهد گرفت. چنانکه رسول خدا (ص) فرمودند: هرگاه بنده پنهانی گناه کند، جز گنهکار را آسیب نرساند؛ و هرگاه آشکارا آن را انجام دهد و مورد نکوهش قرار نگیرد، همه را آسیب رساند.
اگر بلا و بیماری به دلیل گناهان باشند، لازم است آن افراد یا جامعه از گناه خود دست بکشند و با توبه و استغفار به اصلاح و جبران بپردازند تا خداوند هم از دید غفران و رحمت به آن فرد یا گروه نگاه کند و به این ترتیب، علت نزول بلا را رفع کرده و از بیماری و بلا نجات یابند.
گاهی نیز علت نزول بلا به جهت تذکار است، اگر فرد یا افراد، روحشان آماده باشد، بلا و بیماری برایشان نیک خواهد بود؛ این یادآوری شامل ابعاد مختلف دنیایی و آخرتی میشود؛ مانند یادآوری مرگ و قیامت، یادآوری نعمتهای خدا به سبب از دست دادن برخی از آنها؛ مثلاً در بیماری نعمت بزرگ سلامتی را برای خود یادآور میشود و قدردان آن خواهد بود؛ چنانچه پیامبر اسلام صلیالله علیه و آله میفرمایند: «نِعمَتانِ مَجهُولَتانِ: الصِّحَهُ وَ الاَمانِ »؛ سلامتی و امنیت، دو نعمت بزرگ هستند که قدر آنها دانسته نمیشود و یا این تذکار میتواند برای یادآوری و نهیب به شخص باشد که به خود بیاید که چه کرده و در کجای دنیاست و در حقیقت و در هدف خلقت باید در کجا باشد.
همچنین گاهی نزول بلا به دلیل امتحان و آزمایش بندگان است. چرا که هیچگاه در شرایط معمولی و مساعدِ صِرف، عیار انسانها مشخص نخواهد شد و تنها کسانی به مراتب عالیه دست پیدا خواهند کرد که با صبر از این پستیها و بلندیها به سلامت عبور کنند. همانطور که در آیه 155 سوره مبارکه بقره خداوند در مورد آزمایش و ابتلا میفرماید: «وَ لَنَبلُوَنَّکُم بِشَیءٍ مِنَ الخَوفِ وَ الجُوعِ وَ نَقصٍ مِنَ الاَموَالِ وَ الاَنفُسی وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصّابِرینَ .»«و البته شما را به اندکی ترس و گرسنگی و بیماری و نقصان در محصول میآزماییم و شکیبایان را بشارت ده.» و نیز امام هادی علیهالسلام میفرمایند: «کسی که در راه خداپرستی محکم و استوار باشد، مصیبتهای دنیا برایش بسیار سبک و آسان خواهد بود، اگرچه تکهتکه شود ».
با تمام آنچه گفته شد، در هنگام نزول بلا و بیماریهایی شبیه کرونا، در کنار رعایت نکات بهداشتی و درمانی، تقویت معنویت و روح ایمانی، به کاستن رنج و سختی و همچنین درمان آن کمک میکند؛ زیرا همچنان که علل نزول بلا، مسائلی فرا مادی است، علل رفع و دفع بلا را نیز در بیش از راهکارهای بهداشتی و درمانی مادی، در معنویات بایستی جستجو کرد.
معصومین علیهمالسلام در روایات بسیاری، مردم را در مواجهه با بلا اینچنین راهنمایی کردهاند. امیرالمؤمنین علیه السّلام در روایتی فرمود «اِدْفَعُوا أَمْوَاجَ الْبَلَاءِ بِالدُّعَاءِ.» امواج بلا را با دعا دفع کنید؛ و یا امام سجاد علیه السّلام در دیگر روایت فرمود: «اِنَّ الدُّعَاءَ وَ الْبَلَاءَ لَیَتَوافَقَانِ اِلَی یَوْمِ الْقِیَامَه. اِنَّ الدُّعَاءَ لَیَرُدُّ الْبَلَاءَ وَ قَدْ اُبْرِمَ اِبراماً.» دعا و بلا همواره تا روز قیامت در حال برتریجویی بر یکدیگرند؛ زیرا دعا، بلا را برمیگرداند هرچند حتمی شده باشد؛
رسول گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: «الصَّدَقهُ تَدفَعُ البَلاءَ و هِی أنجَحُ دَواءٍ» صدقه، بلا را دفع میکند و آن، مؤثرترین دوا است؛
در روایتی دیگر فرمود: هر که سه مرتبه بگوید: «بسمالله الرحمن الرحیم، لاحول و لا قوه الا بالله العلی العظیم»، خداوند متعال او را از نودونه بلا کفایت کند که آسانترین آن خفگی است.
علی بن مهزیار گوید: به امام باقر (ع) نامه نوشتم و از وقوع زلزله زیاد در اهواز به او شکوه نمودم و عرض کردم: آیا به نظر شما ازآنجا کوچ کنم؟ حضرت در پاسخ نوشت: ازآنجا کوچ نکنید بلکه چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه را روزه بگیرید و غسل کنید و لباسهایتان را پاکیزه نمایید و روز جمعه بیرون بیایید و خداوند را بخوانید که آن را از شما برطرف نماید. علی بن مهزیار گوید: چنین کردیم تا اینکه زلزله آرام گرفت.
مهمتر از همه، آرامشی که از ایمان و یاد خدا به شخص القا میشود، عامل اصلی صبر و پیروزی بر این بلایا خواهد بود؛ که خداوند در قرآن میفرماید: «اَلا بِذِکرِ اللهِ تَطمَئِنُّ القُلُوبِ»؛ «آگاه باشید که تنها به یاد خدا قلبها آرام میگیرد.» (رعد/28)
در تکمیل تأثیر معنویت در هنگام بلایا و بیماری، میتوان به ایجاد همبستگی، همدلی، صبر و دعوت به صبر، مراعات خانواده، نزدیکان و عموم مردم اشاره کرد. چنانچه فردی روح ایمان و انصاف را در مراوداتش حاکم کند، این حق را برای خود و دیگران قائل میشود که با رعایت اصول بهداشتی از ابتلا به این بیماری جلوگیری کند و عدول از مرزهای واقعی تعیین شده بهداشتی را ضایع کردن برخی حقوق بداند. همچنین با احساس وظیفه نسبت به برادران دینی، همدلی و درک شرایط یکدیگر در این جامعه حاصل میشود و روح ایمانی به خروش میآید تا در مقابل گرفتاریها و غم و اندوه اطرافیانش ساکت و ساکن ننشیند و دست به اقدام برای رفع آنها بزند.
اکنون با شرایط جدید پس از ورود بیماری کرونا به کشور، تعطیلی مراسمات مذهبی ایام ماه رجب و شعبان، از جمله تعطیلی اعتکاف، اجتماع بزرگ راهیان نور، اعیاد شعبانیه و جشنهای نیمه شعبان، تعطیلی زیارتگاهها و مساجد و...، موجب ناراحتی و آزرده خاطر شدن جامعه مؤمنین به ویژه در آستانه ماه مبارک رمضان شده است، از سوی دیگر هم برای جامعه اسلامی اصلاً زیبا نیست که همه امور خود را بهطور کامل تعطیل کرده و زندگی و معنویات در آن فشل شود، به ویژه آنکه در عصری زندگی میکنیم که ارتباطات از راه دور گسترش یافته است و بسیاری از امور را میتوان از این طریق ادامه داد و مانع از لغو کامل آنها شد.
در سالهای اخیر فضای مجازی و آنهم از نوع ایرانی و بومی آن، پیشرفت خوبی داشته و زندگی مردم را به طرز قابلتوجهی به خود مشغول ساخته است. در ایام قرنطینه، نقش فضای مجازی و جایگاه آن در زندگی روزانه را بیشازپیش مشاهده میکنیم و حضور بیشتر و فعالتر در این فضا انکار نشدنی است. لذا با توجه به آنچه درمورد علل بلایا و راهکار رفع و دفع این بلایا با تقویت روح ایمانی و معنوی ذکر شد، استفاده از ظرفیتهای فضای مجازی برای این مهم نه تنها توصیه میشود، بلکه لازم و ضروری است.
قطعاً فضای مجازی انعکاس صددرصدی از فضای حقیقی نیست اما برخی کمبودهای ناشی از تعطیلیهای فضای حقیقی را میتوان با فضای مجازی جبران کرد. در ادامه به طرح برخی از فعالیتهایی که میتوان در بسترهای مختلف فضای مجازی در روزهای کرونایی به منظور تحقق همبستگی ایمانی پیش گرفت، پرداخته میشود:
1) تولید و نشر حداکثری انواع محتوا با محورهای زیر:
• ارتباط همبستگی ایمانی و دفع و رفع بلایا از جمله بلیه کرونا
• دعوت به تفکر و بینش خدا محورانه در مواجهه با بلا
• تأثیرات محاسبه نفس و استغفار
• مرگباوری و آرامش روحی
• پاسخ به شبهات رایج شرایط کرونایی
• احکام شرعی کرونایی
• حقالناس بزرگ؛ با توجه به آنکه تعمد در عدم رعایت موارد بهداشتی که آلوده ساختن دیگران به ویروس کرونا را پدید میآورد، نوعی حقالناس و حرام شرعی است و یک نفر میتواند ناخواسته دلیل بیماریها و مرگ بسیاری از مردم باشد.
2) راهاندازی و تقویت پویشهای فراگیر در فضای مجازی با محوریت موضوعات مختلف از جمله:
• دوران قرنطینه، زمانی برای تلاوت و تدبر در قرآن کریم
• قرائت ادعیه همچون دعای هفتم صحیفه سجادیه که از پیشنهادات رهبر معظم انقلاب است و مضمونی بسیار متناسب با شرایط فعلی دارد، دعای توسل و دیگر ادعیهی وارده در هنگام مصیبت و برای توسل و تضرع
• اذکاری چون صلوات بر حضرت محمد (ص) و خاندان مطهرش که در این ماهها به خصوص شعبان المعظم سفارش شده و آثار و برکات بسیاری برای آن ذکر شده است.
• هر خانه یک مسجد، هر خانه یک هیئت، هر خانه یک قرارگاه جهادی و یا امثال این که از حضور اعضای خانواده در منزل برای همبستگی معنوی و همچنین انجام معنویات جمعی چون نماز جماعت، مجالس ادعیه و جشن و سوگواری و کمک به بیماران و خسارت دیدگان شرایط کرونایی، در جمع کوچک خانواده استفاده شود.
3) تلاش در جهت افزایش مشارکت عمومی در جهت همدلی و فعالیتهای جهادی و امدادی برای برطرف ساختن خلأهای موجود از جمله:
• تغسیل، تجهیز و تدفین امواتی که بر اثر کرونا دار فانی را وداع گفتند.
• پرستاری بیماران کرونایی، پخت غذا، فعالیت فرهنگی، تقویت روحیه کادر درمانی و بیماران و...
• ضد عفونی کردن محیط، معابر و... و همچنین تهیه و بستهبندی و پخش بستههای بهداشتی
• برگزاری و یا شرکت در مراسم ترحیم و یادبود از دنیا رفتگان در این ایام به صورت مجازی
• راهاندازی کارگاههای دوخت ماسک و لباس مخصوص
• اطلاع، انجام فعالیتهای روزمره، خریدها و بازدید از افراد سالمند و ناتوان در این ایام به صورت مجازی
4) تلاش برای برگزاری پرشور جلسات و هیئات مذهبی، جلسات قرآنی، نشستهای هماندیشی و...
5) برگزاری دورههای آموزشی در جهت تربیت نیروهای عامل در حوزههای مختلف مورد نیاز در شرایط کرونایی، مانند:
• دوخت و دوز، برای دوختن ماسک و لباس مخصوص
• مدیریت خانه در شرایط قرنطینه
• احکام شرعی مربوط به ایام کرونا
• تغسیل و تکفین و تدفین (ویژه طلاب و روحانیون) اموات مشکوک به کرونا
6) تلاش در جهت رونقبخشی صلهرحم از طریق فضای مجازی
آنچه پیشنهاد شد تنها بخشی از کارکردهای فضای مجازی در جهت همبستگی ایمانی در شرایط کرونایی بود که لازم است در نهادها، سازمانها و تشکلهای نخبگانی به آن پرداخته و بسط داده شود. لکن آنچه که محرز است این است که از این فضا در جهت همبستگی ایمانی استفاده میشود تا مقابلهای باشد با ایجاد تشویشها و استرسهای واهی تا آرامشی بدهد به انسانی که «وَ اِذا مَسَّهُ الشَّرُ کانَ یَئُوساً »؛ «و هنگامی که به او آسیبی برسد، بسیار نومید و مأیوس می¬شود» تا زمینهای باشد برای مواجهه حکمتمآبانه با بیماری تا واسطهای باشد برای برطرف شدن اسباب نزول بلا تا مقابلهای باشد با کمرنگ کردن معنویت و ایمان که خود عاملی کشندهتر و مهلکتر از کرونا است و تا به مدد خدا با این نوع از همبستگی، راه درمان و پیشگیری از این بیماری را بهتر از قبل فراهم کنیم.
نگارنده: خانم مریم آخوندیان
تهیه شده در دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی