کرونانوشت/ نقد سامانه‌های توزیع ملزومات بهداشتی مقابله با شیوع ویروس کرونا

شیوع سریع کویید ۱۹ در جهان موجب جهش ناگهانی تقاضای بعضی کالاها در همه جای دنیا شده است و این امر در کنار مداخله مخرب سوداگران، فشار مضاعفی به شبکه توزیع کالا وارد کرده است و افراد زیادی در تامین حداقل‌های لازم برای حفاظت از سلامتی خود با مشکل مواجه شده‌اند. برای اطمینان از توزیع درست و به‌هنگام کالاها به متقاضیان واقعی در کشور چند سامانه توزیع ملزومات بهداشتی مقابله با شیوع ویروس کرونا در بعضی استان‌های محدود ایجاد شده است. در شکل شماره یک تصویر بعضی از این وبگاه‌ها قابل مشاهده است.

شکل شماره ۱: نمای اولیه چند نمونه وبگاه‌های سامانه توزیع ملزومات بهداشتی مقابله با شیوع کرونا در کشور


در این سامانه‌ها هر کاربر با اعلام کدپستی، کدملی و شماره تماس خود تعداد مشخصی اقلام بهداشتی را سفارش می‌دهد و پس از پرداخت وجه اقلام درآدرس اعلامی از سوی متقاضی به وی تحویل داده می‌شوند. شکل شماره ۲ مراحل خرید از یکی از این سامانه‌ها را نشان می‌دهد.

شکل شماره۲. مراحل خرید از سامانه توزیع ملزومات بهداشتی مقابله با شیوع کرونا


از مزایای این سامانه‌ها اینست که نیاز به تحرک فیزیکی را کاهش می‌دهند و در حذف واسطه‌ها می‌توانند موثر عمل کنند.
اما انتقاداتی به شیوه اجرای این طرح و ماهیت آن می‌تواند وارد باشد از جمله اینکه:

1. تنها در استان‌های محدودی (کمتر از پنج استان) اجرا شده است.
2. در استان‌های مختلف اقلام متفاوتی توزیع می‌شوند که بخاطر استفاده استان‌ها از منابع خودشان طبیعی به نظر می‌رسد. اما تفاوت در قیمت و نوع خدمات می تواند احساس تبعیض میان ساکنین استان‌های مختلف ایجاد کند.
3. اقلام در بیشتر سامانه‌ها فقط در نقاط شهری توزیع می‌شوند.
4. استفاده از سامانه‌های فوق تنها برای کسانی امکان پذیر است که از سواد اطلاعاتی رایانه‌ای کافی در حد خرید اینترنتی و استفاده از رمز دوم برخوردار باشند و بسیاری از افراد(مثلا سالمندان ) در مناطق محروم و حتی توسعه یافته بدون کمک دیگران امکان استفاده از این خدمات را نخواهند داشت.
5. سامانه‌های ایجاد شده بدون تکیه بر زیرساخت‌ها و کسب و کارهای الکترونیکی و فیزیکی از قبل موجود بخش خصوصی توسعه پیدا کرده اند، در صورتی که استفاده درست از توان بخش خصوصی می تواند از صرف بسیاری از هزینه‌ها جلوگیری کند و خدمات عادلانه تری به شهروندان عرضه کند.

لذا ضرورت می‌یابد راهکاری برای توزیع کالاهای اساسی طراحی شود که هم از رسیدن کالا به مصرف‌کننده نهایی اطمینان حاصل شود، هم دایره شمول جغرافیایی آن همه افراد کشور را دربرگیرد و هم شهروندان با سواد اطلاعاتی پایین تر نیز بدون صرف هزینه مازاد از خدمات اینچنینی استفاده کنند و هم از ظرفیت‌های بخش خصوصی کاملا استفاده شود.
ظرفیت‌های بخش خصوصی درکشور
ظرفیت های کسب و کارهای بخش خصوصی به دو دسته ظرفیت های کسب و کارهای سنتی مانند فروشگاه‌های فیزیکی و کسب و کارهای فناوری اطلاعاتی قابل تقسیم هستند. فروشگاه‌های فیزیکی در همه جای کشور گسترده شده اند و مدت‌ زیادی است که مردم خریدهای روزمره‌ خودشان را با کمک این فروشگاه‌ها انجام می‌دهند. بیشتر فروشگاه‌های کشور را می توان کوچک طبقه بندی کرد البته فروشگاه‌های بزرگ نیز در کشور فعالیت دارند که بسته به انگیزه و توانایی آن‌ها در جلب اعتماد مشتریان و شهروندان در یک بازار رقابتی می‌توان از توان آن‌ها برای توزیع مویرگی کالاهای ضروری در شرایط بحران یا عدم تعادل در بازار بهره برد.
بعضی از کسب و کارهای فناوری اطلاعاتی تثبیت شده در کشور عبارتند از:

1. فروشگاه های برخط و تجمیع کنندگان فروشگاه‌های فیزیکی
2. سامانه‌های وبگاه‌ساز‌ی و یاری رسان به تسریع دیجیتالی شدن کسب و کارهای فیزیکی
3. وبگاه‌ها و برنامه‌های کاربردی تخفیف گروهی
4. پیام‌رسان‌های داخلی

فروشگاه‌های برخط امکانی استفاده نشده در بحران کنونی هستند که بعضی از آن‌ها زیرساخت‌ توزیع آماده در اختیار دارند و امکان کنترل کدملی و شماره تماس مشتریان خودشان را دارند. همچنین این کسب و کارها به یک جامعه کاربری از قبل موجود دسترسی دارند که زیرساخت‌های نرم‌افزاری آن‌ها را می‌شناسند و به آن‌ها اعتماد دارند. اما شبکه توزیع آن‌ها فراگیر تلقی نمی‌شود و خرید مستقیم از این فروشگاه‌ها نیز نیازمند سواد اطلاعاتی متوسط به بالای متقاضیان خواهد بود.
سامانه‌های وبگاه ساز و فروشگاه ساز نیز دیگر امکان استفاده نشده در بحران کنونی هستند که زیرساخت آماده برای ایجاد سامانه را در اختیار دارند و سازمان‌های دولتی می‌توانند به سرعت در ایجاد هر گونه سامانه الکترونیکی توزیع اقلام ضروری از توان آن‌ها استفاده کنند. همچنین کسب و کارهای سنتی می‌توانند از خدمات آن‌ها برای حضور مستقل در وب بهره بگیرند.
کسب و کارهای تخفیف گروهی الکترونیکی به صورت سنتی با تجمیع تقاضای مشتریان پراکنده و مذاکره با عرضه کنندگان خدمات و کالاهای مختلف به کاهش بهای تمام شده کالاها و خدمات کمک می‌کنند. این کسب و کارها زیرساخت نرم‌افزاری لازم برای برقراری ارتباط میان شهروندان و کسب و کارها را فراهم کرده اند و یک جامعه کاربری از قبل موجود را زیر پوشش خود قرار داده اند و این کسب و کارها را نیز می‌توان پنجره‌ای برای تسهیل حضور در وب کسب و کارهای سنتی تلقی کرد.
پیام‌رسان‌های داخلی نیز در تلفن های هوشمند بسیاری از ایرانیان نصب شده اند و زیرساخت دریافت اطلاعات و پرداخت بانکی ایمن را نیز فراهم آورده اند و جامعه کاربری آن‌ها می‌تواند فروشندگان و مردم عادی را شامل شود. بسیاری از مردم با خدمات و شیوه استفاده از این نرم‌افزارها آشنا هستند.
کسب و کارهای اینترنتی مورد اشاره هر کدام می‌توانند به بخشی از جامعه کاربری خودشان خدمت رسانی کنند اما سواد اطلاعاتی و دسترسی به زیرساخت‌های ارتباطی از سمت مشتریان خدمات این شرکت‌ها یکی از لازمه‌های خدمت رسانی است که بخش بزرگی از جامعه که معمولا از جمله محروم‌ترین اقشار جامعه نیز محسوب می‌شوند فاقد این شرایط هستند. علاوه بر این توزیع مستقیم کالا به همه اقشار جامعه و در همه نقاط جغرافیایی با زیرساخت شبکه پستی کشور نیز از توان این شبکه خارج است.
لذا باید زیرساخت و بسترهای نرم‌افزاری شرکت ‌های فناوری اطلاعاتی را طوری ساماندهی کرد که شبکه توزیع مویرگی کشور بتواند در کنار نقش سنتی خود با استفاده از زیرساخت‌های نرم‌افزاری ذکر شده توانمند شده و نیازهای مشتریان خودشان را نیز برآورده کنند.
به طور نمونه هر کدام از کسب و کارهای فناوری اطلاعاتی ذکر شده در بالا با شراکت با فروشگاه‌های فیزیکی می‌توانند برای توزیع اقلام در محدوده جغرافیایی این فروشگاه‌ها از توان آن‌ها استفاده کنند و اگر برای کارکنان فروشگاه‌های تایید شده‌ امکان ثبت خرید مشتریان با استفاده از کدملی، شماره تماس و کدپستی مشتریان و شناسه کسب و کار فروشگاه را فراهم کنند می‌توانند شبکه توزیع مویرگی کشور را به یکی از بازیگران فعال در ساماندهی توزیع اقلام و کالاها در مناطق جغرافیایی متنوع تبدیل کنند. یعنی افراد با حضور فیزیکی در فروشگاه‌های نزدیک به محل زندگی خودشان یا با مراجعه فروشنده معتمد محل در درب منزلشان از طریق آن‌ها سفارش خودشان را ثبت کرده و مبلغ را پرداخت کنند و کالا به فروشگاه تحویل داده شده و توسط فروشنده تحویل مشتریان شود. در اینجا انتظار می‌رود فروشندگان زیادی به دلیل نیاز به برقراری ارتباط سازنده با مشتریان محله خودشان داوطلبانه در این نوع فرایندها مشارکت کنند.
همانطور که مشاهده می‌شود در بخش خصوصی امکانات متنوعی برای تحول شبکه توزیع کشور موجود است که می‌تواند از سوی دولت بکار گرفته شود. اما از سمت دولت نیز نیاز به نوعی بازسازماندهی وجود دارد. مثلا سازمان‌های امدادی همچون هلال احمر، سازمان بهزیستی و کمیته امداد باید تغییراتی در ساختار خود بدهند تا بتوانند با سامانه‌های الکترونیکی بخش خصوصی ارتباط بگیرند و از توان آن‌ها استفاده کنند. نهادهای مدنی همچون دهیاری‌ها، بسیج محلات و سرای محلات می‌تواند برای نظارت بهتر بر فرایندها و آگاهی بخشی میدانی به مردم موثر باشند و در سامانه‌های طراحی شده برای آن‌ها نیز نقش نظارتی قائل شد. پایگاه‌های اطلاعاتی دولت برای نظارت درست بر فرایند‌ها باید به یکدیگر خدمت بدهند و استفاده از بعضی اطلاعات دولتی می‌تواند به پالایش اطلاعات نیز کمک کند مثلا اجباری شدن استفاده از اطلاعات رسمی مانند آدرس افراد در سامانه ثبت احوال می‌تواند مشوقی جهت بروزرسانی اطلاعات دقیق مکانی از سوی شهروندان را فراهم بیاورد. به طور کلی زیرساخت‌های دولت برای عرضه خدمات به بخش خصوصی آمادگی فنی را لازم را دارد.
لذا همانطور که مشاهده می‌شود امکانات متراکمی در بخش خصوصی، عمومی و دولتی در کشور وجود دارد که بدون صرف بودجه از سوی دولت توزیع کالاها و اقلام ضروری در کشور ساماندهی شده و بدون از میان رفتن کسب و کارهای کوچک و متوسط، فرهنگ زندگی محله‌ای و جا ماندن محرومین خرید دیجیتالی و کاهش تماس‌ها ارتقا یابد.

نگارنده: ابوالقاسم رجبی (دانشجوی دکتری مدیریت فناوری اطلاعات دانشگاه تربیت مدرس)
تهیه شده در گروه مطالعات فرهنگی و اجتماعی پژوهشگاه فضای مجازی